آداب و رسوم شب یلدا | از تنقلات تا ظروف پذیرایی
مهمان‌نوازی ایرانیان و روحیه شاد آنان از دیرباز باعث شده تا زمستان را با جشنی زیبا آغاز کنند. شب یلدا یکی از معروف‌ترین جشن‌ها در میان اقوام ایرانی از دوران باستان تاکنون بوده است. امروزه نیز این شب بهانه‌ای خوب برای دور هم بودن و شادی با وجود تمام دغدغه‌ها است. به‌واسطه فضای خوبی که شب یلدا میان مردم سراسر کشور ایجاد می‌کند، آداب و رسوم شب یلدا همچنان در فرهنگ ایرانی پابرجا مانده است. این شب برای ایرانیان آن‌قدر اهمیت دارد که گاهی حتی افراد خارج از کشور نیز هدایای شب یلدا را برای عزیزانشان در ایران ارسال می‌کنند.
چه خوب است که این روز را در کنار عزیزان و خویشاوندان جشن بگیریم. گویی سرمای ابتدای زمستان را با صمیمیت و مهربانی نسبت به یکدیگر گرم می‌کنیم. در این مقاله قصد داریم فلسفه شب یلدا و آداب و رسوم شب چله را بررسی کنیم تا با آگاهی، این شب را از دست ندهیم.
فلسفه و تاریخچه شب یلدا
بلندترین شب سال، شب یلدا یا شب چله است. طول این شب، حتی اگر یک دقیقه هم باشد، باعث شده تا آن را جشن انقلاب زمستانی بنامند. درواقع، یلدا فاصله بین غروب 30 آذر تا طلوع اول دی ماه است. این شب از سال 502 پیش از میلاد، در زمان سلطنت داریوش اول، شناخته شده بود. در آن زمان، کشاورزی اهمیت زیادی برای مردم داشت و بنابراین عوامل مؤثر بر کشاورزی نیز اهمیت پیدا می‌کردند.
با گذشت زمان، مردم متوجه شدند که برخی روزهای سال طولانی‌تر هستند. با توجه به تأثیر مثبت نور خورشید در زندگی بشر، نور به عنوان نماد رحمت در مقابل تاریکی شب دیده می‌شد. به تدریج اقوام آریایی دریافتند که کوتاه‌ترین روز سال در پایان پاییز و اولین شب زمستان است. آن‌ها بر این باور بودند که پس از آن، روزها به تدریج بلندتر می‌شود. در نتیجه، این روند طبیعی به باور نمادین پیروزی نیکی بر پلیدی تبدیل شد.
ایرانیان تاریکی و شب را نحس می‌دانستند؛ بنابراین در آغاز بلندترین شب سال آتش روشن می‌کردند تا نیروی شیطانی را دور کنند. آن‌ها دور هم جمع می‌شدند و شب را با شادی و گفت‌وگو سپری می‌کردند که بخش اصلی از آداب و رسوم شب یلدا محسوب می‌شود. شب یلدا همچنین شب زایش خدای خورشید، عدالت و پیمان نیز شناخته می‌شد. طبق دو روایت، شب یلدا شب میلاد مهر نیز نامیده شده و این یادگاری از آیینهای مهری است که در شرق مدیترانه رواج زیادی داشته‌اند؛ همچنین نام ماه دی، نخستین ماه زمستان، بر اساس یکی از باورهای مدیترانه‌ای گذاشته شده است.
آداب و رسوم شب یلدا در نقاط مختلف ایران
بدون شک این رویداد که از دیرباز در میان ایرانیان مورد احترام بوده و آداب و رسوم خاص خود را نیز در هر منطقه‌ای دارد. از گذشته‌های دور، ایرانیان این شب را با شب‌نشینی‌های صمیمی سپری می‌کردند. خانواده‌ها یا دوستان در کنار هم جمع می‌شدند، نیت می‌کردند و بزرگ‌تر جمع برای همه فال حافظ می‌گرفت. علاقه‌مندان به ادبیات و فردوسی شاهنامه می‌خواندند که یکی از رایج‌ترین گذشته بود. البته آداب و رسوم شب چله در استان‌های مختلف ایران متفاوت است که در ادامه با برخی از آن‌ها آشنا خواهیم شد:
رسوم شب یلدا در خراسان
در این استان، این شب با نام شب چله یا چله‌نشینی شناخته می‌شود و کمتر به آن یلدا می‌گویند. یکی از آیینهای جالب آن‌ها، شب چراغ است. در این شب، هر فرد باید هنگام شب‌نشینی چراغی با خود بیاورد. به دلیل تعداد زیاد چراغ‌ها، این رسم را چلچراغی می‌نامند. رسم دیگر آن‌ها تهیه شیرینی کف‌بیخ است که آن را آیینهای خاص از خراسان رضوی و جنوبی می‌دانند.
اگر اهل خراسان باشید، حتماً با آیین کف‌زنی که یکی از قدیمی‌ترین آداب و رسوم شب یلدا است، آشنایی دارید. این مراسم با ریشه گیاهی به نام چوبک آغاز می‌شود. آن را در آب خیسانده و جوشانده و سپس در ظرفی سفالی بزرگ می‌ریزند. سپس با چوب‌های باریک انار را می‌کوبند تا کف کند. کف را با شیر، مغز گردو و پسته مخلوط کرده و می‌خورند.
رسوم شب یلدا در اصفهان
آداب و رسوم شب چله در اصفهان هم جذاب بوده و اکثر افراد شب یلدا را در خانه‌ی پدربزرگ و مادربزرگ‌ها دور کرسی جمع می‌شوند تا احترام خود را نشان دهند. در این شب خاطرات را مرور می‌کنند و بزرگ‌ترها فال حافظ می‌گیرند یا شاهنامه می‌خوانند. زوج‌های تازه ازدواج‌کرده باید طبق رسوم برای هم هدیه بخرند. مردم اصفهان زمستان را به دو بخش تقسیم می‌کنند: چله بزرگ از اول دی تا 10 بهمن و چله کوچک تا 30 بهمن.
رسوم شب یلدا در همدان
در همدان رسمی جالب به نام فال سوزن رایج است. در این رسم، همه در یک اتاق می‌نشینند، پیرزنی شعر می‌خواند و دختری کوچک بعد از هر شعر روی پارچه‌ای بی‌برش سوزن می‌زند. سپس افراد ترتیب نشستن را با شعرها تطبیق داده و آن را به عنوان فال خود در نظر می‌گیرند.
در بیشتر خانواده‌ها یکی از آداب و رسوم شب یلدا این است که هر کس مقداری آجیل یا میوه با خود به خانه‌ی دیگران ببرد تا شب را با صمیمیت سپری کنند. مردم همدان به مهمان‌نوازی شهره‌اند و هدیه فرستادن به این استان در شب یلدا بسیار مرسوم است.
رسوم شب یلدا در لرستان
یکی از جالب‌ترین آداب و رسوم شب چله مردم لرستان انداختن شال یا چادر از پشت‌بام همسایه‌ها و گرفتن آجیل و میوه از آن‌هاست. در حین این کار شعرهایی به زبان محلی می‌خوانند. غذای سنتی شب یلدا آن‌ها گندم شیره است که برای تهیه آن گندم را در شیره خیسانده، بعد با نمک و زردچوبه ترکیب و روی تابه سرخ می‌کنند. سپس با بادام، گردو، کشمش و ... مخلوط می‌کنند.
رسوم شب یلدا در آذربایجان
آداب و رسوم شب چله در آذربایجان هم منحصربه‌فرد و خاص است. هنگام بریدن هندوانه، باید پیرترها اولین برش را بزنند و بگویند: "Qada Bellamizi Bo Gejeh Kasdokh" که به معنای «بدی‌هایمان را امشب می‌بریم» است.
از غذاهای لذیذ آذربایجان برای یلدا می‌توان به آش شیر، قاروقا و حلوای گردو اشاره کرد. همچنین یکی از آداب و رسوم شب یلدا این است که قبل از غروب خورشید، پدر عروس باید بسته‌ای شامل هندوانه، میوه، آجیل، شیرینی، پیراهن، کفش و چادر برای داماد و دخترش بفرستد.
رسوم شب یلدا در گیلان
یکی از آداب و رسوم شب چله در استان گیلان همانند دیگر مناطق، پهن کردن سفره یلدا است. غذاهایی چون شامی گیلانی، ترش تره و سبزی پلو با ماهی برای این شب تهیه می‌شود. در گیلان برای تازه‌عروس‌ها یک سینی آماده می‌شود که در مرکز آن ماهی سفید خامی قرار می‌گیرد و با سبزیجات آراسته می‌شود. این ماهی نمادی از خیروبرکت برای زندگی آینده تازه عروس است.
آداب و رسوم کلی شب چله
با وجود اینکه در هر منطقه از ایران این شب آداب و رسوم خاص خود را دارد، بااین‌وجود یک سری رسومات کلی وجود دارد که در تمامی مناطق یکسان است از جمله:
تهیه میوه و تنقلات مخصوص شب یلدا
تنقلات و آجیل یلدا یکی از اجزای جدایی‌ناپذیر این شب هستند و تهیه آن‌ها نیز جزو آداب و رسوم شب یلدا محسوب می‌شود. در اکثر مناطق ایران موارد زیر تهیه و در این شب زیبا سرو می‌شود:
- آجیل مشکل‌گشا
- پسته
- برگ زردآلو
- ذرت بوداده
- فندق
- بادام
- بادام زمینی
همچنین میوه‌هایی چون خرمالو، انار، خرما و هندوانه نیز برای این شب زیبا تهیه می‌شوند. تهیه شیرینی‌های سنتی چون گز، سوهان، باسلوق، کیک و ... نیز در این شب زیبا بسیار مرسوم است. شاید جالب باشد بدانید که رنگ قرمز انار و هندوانه نماد خورشید برای نیاکان ما بودند و اعتقاد بر این است که خوردن هندوانه در این شب، تشنگی تابستان را رفع و از سرماخوردگی در زمستان پیشگیری می‌کند.
چیدن سفره یلدا با ظروف اصیل ایرانی
در اغلب شهرها یکی از ثابت‌ترین آداب و رسوم شب یلدا پهن کردن سفره یا چیدن یک میز با خوراکی‌ها و تنقلات ویژه این شب است. برای داشتن تم سنتی و حفظ اصالت این شب، اغلب خانواده‌ها از سفره‌های تولید هنرمندان ایرانی چون ترمه یزد، سفره قلمکار اصفهان و ... استفاده می‌کنند. تنقلات، غذاها، خوراکی‌ها شیرینی‌ها در ظروف خاصی چون گزخوری و شکلات‌خوریخاتم کاری، مسی و ... ریخته می‌شود.
هدیه بردن برای تازه عروس
در اغلب مناطق ایران برای تازه عروس‌ها در شب یلدا هدیه می‌برند که یکی از زیباترین آداب و رسوم شب چله است. انتخاب بسیاری از خانواده‌ها برای چیدن خنچه شب یلدا و چیدن سینی مخصوص این شب ظروف اصیل ایرانی چون میناکاری، خاتم‌کاری و فیروزه‌کوبی است. همچنین هدیه نیز برای عروس در این خنچه‌ها قرار داده می‌شود که پک دیوان حافظ، ظروف خاتم، سفره قلمکار یکی از ارزشمندترین هدایا برای چنین موقعیتی است.
فال حافظ گرفتن و شعرخوانی
یکی از قدیمی‌ترین آداب و رسوم شب یلدا گرفتن فال حافظ است. در چنین شب اغلب بزرگ‌تر جمع یا کسی که به ادبیات آشنایی دارد یک فال جمعی می‌گیرد. علاوه‌بر این شاهنامه‌خوانی نیز در شهرها و نقاط مختلف اجرا می‌شود.
شباهت شب یلدا با جشن‌های مشابه سایر ملل
قبل از مسیحیت، وقتی ادیان و سنت‌ها در اروپا و سرزمین‌های تحت سلطه روم گسترش یافت، مردم روم در 17 دسامبر جشن ساتورنیا برگزار می‌کردند. این جشن به مدت یک هفته ادامه داشت و در این مدت انقلاب زمستانی را (21 یا 22 دسامبر) گرامی می‌داشتند.
امروزه مسیحیان میلاد حضرت عیسی را با روزه و صرف غذاهای خاص گرامی می‌دارند. اگر دقت کنید، متوجه شباهت سنت‌های آن روز با آداب و رسوم شب یلدا خواهید شد. درواقع، یلدا و کریسمس نمونه‌ای از باورهای مشترک میان ملت‌ها است که باعث ارتباط بین مردمان مختلف می‌شود.
سخن پایانی
متأسفانه، طبق فرهنگی که در جامعه امروز در حال گسترش است، شب یلدا معنایی متفاوت یافته است و از صمیمیت و دورهمی فاصله گرفته و به نوعی تجمل‌گرایی تبدیل شده است. ما در این مقاله تلاش کردیم با توضیح رسوم زیبا، اصالت و آداب و رسوم شب یلدا را حفظ کنیم. بسیاری از سالمندان منتظر دیدار فرزندان و نوه‌هایشان در این شب هستند. آن‌ها با دیدن ما خوشحال می‌شوند، پس آن‌ها را فراموش نکنیم.
در پایان فراموش نکنید که یلدا یعنی بودن کنار هم و یادآوری یکدیگر، پس با درک این موضوع، بلندترین شب سال را به خاطره‌ای خوش برای هم تبدیل کنیم. اگر دوست دارید این شب را اصیل و زیبا برگزار کنید، می‌توانید با کمک فروشگاه زاوش به‌راحتی هدیه شب یلدا را برای عزیزانتان تهیه کنید. همچنین ظروف سنتی و اصیل ایرانی را برای زیباتر کردن سفره خود از زاوش بخرید.
سؤالات متداول
چرا مردم شب یلدا را جشن می‌گیرند؟
یلدا نماد پیروزی نور بر تاریکی و نو شدن خورشید است. این جشن فرصتی برای قدردانی از تغییر فصل‌ها و باهم بودن عزیزان محسوب می‌شود.
اصلی‌ترین آداب و رسوم شب یلدا چه هستند؟
در شب یلدا، ایرانیان با خانواده‌های خود گرد هم می‌آیند، خوراکی‌های سنتی مانند انار و هندوانه می‌خورند، اشعار حافظ را می‌خوانند و تا نیمه‌شب یا بامداد بیدار می‌مانند. روشن کردن شمع یا آتش نیز رایج است.
در شب یلدا چه خوراکی‌هایی سرو می‌شود؟
سفره شب یلدا معمولاً با میوه‌هایی مانند انار و هندوانه، مغزها و شیرینی‌هایی در ظروف اصیل ایرانی چون ظروف فیروزه‌کوبی، خاتم و ... تکمیل می‌شود. این خوراکی‌ها نماد طلوع خورشید و چرخه زندگی هستند.
رنگ قرمز در جشن یلدا چه نمادی دارد؟
رنگ قرمز نماد گرما، سلامت و نیروی حیات‌بخش نور خورشید است. این رنگ در چیدمان سفره یلدا و لباس‌هایی که برای این شب پوشیده می‌شوند، کاربرد فراوانی دارد.
جشن شب یلدا چند سال قدمت دارد؟
شب یلدا یا شب چله جشنی باستانی است که قدمتی بیش از 7000 سال دارد و بسیاری از آداب و رسوم شب چله ریشه در آیینهای کهن ایرانی دارد.
مقالات مرتبط:
مطالب مرتبط
