با تاریخ صنایع دستی ایران آشنا شوید! | سیر تحولی + انواع صنایع دستی
ایران با تاریخچه‌ای غنی، از برترین کشورهای جهان در حوزه صنایع دستی است. این هنرها روایتگر دوره‌های گذشته و سیر تحول آن‌ها هستند و ایران را به یکی از 3 کشور برتر در این حوزه تبدیل کرده‌اند. صنایع دستی ایران، با قدمتی 10 تا 12 هزار ساله، همچنان زیبا، کاربردی و پرطرفدارند. از جمله نخستین صنایع دستی می‌توان به سفالگری و تراش سنگ‌ها برای ساخت وسایل کاربردی مانند داس و چکش اشاره کرد. طرح‌ها و نقش‌های آن‌ها در طول زمان همچنان جذابیت خود را حفظ کرده‌اند.
اولین صنایع دستی ایران
با توجه به نظر تاریخ‌شناسان تاریخ صنایع دستی ایران، به حدود 10000 الی 12000 سال پیش بازمی‌گردد که در اولین قدم، سنگ‌تراشی به‌عنوان اولین هنر دست در ایران شناخته می‌شود، اما اگر بخواهیم با دید دقیق‌تری این مسئله را بازبینی کنیم، سفالگری اولین هنر مردمان ایران زمین بوده است. البته این هنر در کشورهای دیگری از جمله چین و ژاپن نیز رواج داشته است، اما به‌صورت کلی اولین هنر دست مردمان ایران زمین، مربوط به هنر سفالگری می‌باشد که در کوهستان‌های بختیاری نشانه‌هایی از وجود دیگ‌های سفالی مربوط به آشپزی دیده شده و گواهی بر آن خواهد بود.
پس از گذر از عصر حجر که تنها عنصر خاک و سنگ را به چالش کشیده بود، ایرانیان وارد عرصه جدیدی شده و با ذوب کردن فلز، ابزار و صنایع دستی فلزی را تولید کردند که مسیر را برای پیشرفت بشر باز کرد. حدودا 1200 سال پیش مردمان ایران، در ساخت وسایل مختلف با استفاده از فلز، مهارت بیشتری به دست آورده و برای ساخت ادوات نظامی برای جنگ‌ها اقدام می‌کردند. شناخت تاریخچه صنایع دستی در دوره‌های گذشته، دید وسیع‌تری برای شناخت سیر تحولی تاریخ صنایع دستی ایران به علاقمندان می‌دهد؛ بنابراین شناخت انواع صنایع دستی ایران در ادوار گذشته اهمیت بسیار زیادی دارد؛ تاریخ صنایع دستی در دوران گذشته به دو دسته دوران باستان و دوران اسلامی تقسیم می‌شود که عبارت‌اند از:
تاریخ صنایع دستی در دوران باستان
همان‌گونه که بیان شد، تاریخ صنایع دستی ایران به دو دسته تقسیم می‌شود که اولین مورد از آن، دوره باستان است؛ در مورد انواع صنایع دستی ایران در دوره‌های باستانی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
دوره هخامنشی
در دوره هخامنشیان به دلیل گستردگی سرزمین، تنوع صنایع دستی نیز بسیار بوده است و می‌توان از آن دوره باعنوان یک دوره پرشکوه یاد کرد؛ صنایع دستی در آن زمان، پیشرفت چشم‌گیری داشته و هنرهایی از جمله فلزکاری، منبت‌کاری، بافندگی و...، توسط مردم آن زمان به‌رونق رسیده‌اند. ساخت انواع فلزات تزئینی، تولید پارچه‌های نفیس، احداث بناهای عظیم و منحصربه‌فردی چون تخت جمشید، گواهی بر این مدعا است که صنایع دستی در این دوره در نهایت شکوه بوده و نسل به نسل تا به امروز منتقل شده‌اند. می‌توان گفت که دوره هخامنشی یکی از عوامل رواج صنایع دستی بوده و گسترش فرهنگ را حتی در نسل‌های بعدی به دنبال داشته است.
دوره اشکانیان
اشکانیان نیز در تاریخ صنایع دستی ایران نقش پرشکوهی ایفا کرده‌اند؛ البته در این دوره، هنرهای دستی تحت تاثیر فرهنگ‌های مختلفی اعم از یونان و شرق قرار گرفته و از دستاوردها و خلاقیت خود مردمان ایران زمین در آن دوره کاسته شده است. موارد ذکر شده دلیلی برکاهش ارزش‌های این دوره نیست و هنر دست مردمان ایران زمین از این دوره به یادگار باقی‌مانده و سیر تحولی تاریخ صنایع دستی ایران را به بهترین شکل ممکن به سایر نسل‌ها انتقال داده؛ از جمله هنرهایی که از آن زمان تا به امروز جذابیت خود را حفظ کرده‌اند، سفالینه‌های رنگی، اشیاء تولید شده از طلا و نقره، پارچه‌های ابریشمی و... هستند که همچنان در میان مردم محبوبیت دارند.
دوره ساسانیان
دوره ساسانی یک نقطه عطف در تاریخ تولید صنایع دستی است؛ چراکه پادشاهان این دوره، با تاکید برملی‌گرایی و شکوه ایران، از تولیدات ملی و صنایع دستی حمایت کرده و به حفظ این میراث ارزشمند پرداختند. تکیه بر ارزش‌های ملی موجب بروز تحولات عظیمی در تاریخ صنایع دستی ایران شده و یادگارهای ارزشمندی را از این دوره برای علاقمندان برجای گذاشته است. از جمله صنایع دستی که از دوره ساسانی رونق گرفته و در میان علاقمندان رواج پیدا کرده، هنر نساجی، فلزکاری، چرم‌سازی، ساخت زیورآلات و ریخته‌گری هستند که به اوج شکوفایی خویش رسیده و طرح‌ونقشی ماندگار را در تاریخ ثبت کرده‌اند.
تاریخ صنایع دستی در دوران اسلامی
دومین دوره تحولات تاریخ در ساخت صنایع دستی، مربوط به دوران اسلامی است که به گواه تاریخ، به‌عنوان دوره شکوفایی هنرهای دستی شناخته می‌شود؛ می‌توان ادعا کرد که اغلب صنایع دستی که از این دوران گسترش پیدا کرده‌اند همچنان در زمره هنرهای محبوب معرفی شده و در حال حاضر نیز کارآمد هستند. از جمله هنرنمایی‌های مردم ایران زمین در دوره اسلامی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
دروه ایلخانیان
ایلخانیان از دودمان مغول و از نسل چنگیزخان بودند که تحت تاثیر فرهنگ مردم مسلمان ایران، به اسلام گرویده و با فراموش کردن خلق‌وخوی قبلی خود، تمدنی شکو‌هند را به دست مردم ایران رقم زدند. البته حضور این قوم تاثیراتی بر روی تاریخ صنایع دستی ایران گذاشته و فرهنگ شرقی را در آن دخیل کرده بود، از جمله هنرهای دستی که از آن دوره به یادگار باقی‌مانده و همچنان رونق زیادی دارند، می‌توان به هنر مینیاتور، کاشی‌کاری، گچ‌بری و... اشاره کرد.
دوره صفویه
دوره صفویه یکی از درخشان‌ترین دوره‌ها برای صنایع دستی به‌شمار می‌رود، در این دوره، پادشاهان اقبال بسیار زیادی به صنایع دستی و هنر دست مردم نشان می‌دادند، بر این اساس اقدام به تاسیس کارگاه‌های آموزش هنر کرده و هنرمندان مختلف را از سرتاسر جهان به اصفهان فراخواندند تا علم خود را گسترش داده و پیشرفت کنند. از سوی دیگر، پادشاهان در این دوره به توسعه تجارت با سایر کشورها اهمیت داده و دروازه‌های جدیدی به سوی بازارهای جهانی گشودند که به سبب آن، تمرکز بیشتری بر روی تولید صنایع دستی ایجاد شد که به ماندگاری این هنر از دوران صفویه کمک شایانی کرده و سیر تحولی تاریخ صنایع دستی ایران را درخشان جلوه داده است. از جمله هنرهای دستی که در دوره صفویه به اوج شکوفایی خود رسید می‌توان به قالی‌بافی، کاشی‌کاری، منبت‌کاری، خاتم‌کاری، مینیاتور و فلزکاری اشاره کرد.
دوره قاجار
در دوره قاجار با گسترش روابط تجاری ایران با سایر کشورها، خصوصا کشورهای غربی، تاریخ صنایع دستی ایران نیز تحت تاثیر هنر آن‌ها قرار گرفته و تا حدودی اصالت ایرانی خود را از دست دادند؛ در این برهه، هنرمندان ایرانی دست به‌کار شده و با ترکیب سنت‌های ایرانی و نوآوری‌های جدید، سبک جدیدی را رقم زدند که به ماندگاری تاریخ صنایع دستی ایران، کمکی شایان کرده است. باید گفت که باز شدن درب بازارهای جهان، موجب افزایش تقاضا از میان انواع صنایع دستی ایران شده و طرفداران محصولات ایرانی را بیش از پیش برای خرید از میان این صنایع چشم‌نواز تشویق می‌کرده است؛ در ادامه افزایش تقاضا، دستوراتی مبنی‌بر افزایش تولید داده شده که به کاهش کیفیت صنایع دستی انجامید! هنرهای خاتم‌کاری، قالی‌بافی، میناکاری، چرم‌سازی، سفالگری و... از جمله پرکاربردترین انواع صنایع دستی در این دوره به‌شمار می‌روند.
عوامل موثر بر رونق صنایع دستی در دوره های مختلف
عوامل مختلفی موجب رونق گرفتن صنایع دستی در دوره‌های مختلف می‌شد که بررسی آن‌ها می‌تواند دید بهتری نسب به سیر تحولی تاریخ صنایع دستی ایران داشته باشد؛ از جمله مهم‌ترین عوامل موثر در رونق هنر دست در تاریخ صنایع دستی ایران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
حمایت حاکمان
یکی از تاثیرگذارترین مواردی که تاثیر مستقیمی بر رونق صنایع دستی ایران در طول تاریخ داشته است، حمایت حاکمان آن دوره بوده است. درواقع حاکمان هر دوره با ایجاد کارگاه‌های هنر، سفارش محصولات هنری و حمایت مالی از هنرمندان، انگیزه‌ای برای ساخت صنایع دستی ایجاد می‌کردند که در نهایت به تولید انبوهی از محصولات توسط دست هنرمندان در کشور عزیز ما منجر شده است.
تبادلات فرهنگی
یکی دیگر از عواملی مهمی که به رونق هنرهای دستی مردم ایران انجامیده، تبادلات فرهنگی میان کشورهای مختلف بوده است؛ این امکان، به سیر تحولی تاریخ صنایع دستی ایران کمکی شایان کرده و تجربیات متفاوتی را برای علاقمندان به هنر رقم زده. باید گفت که تبادلات فرهنگی علاوه بر گسترش کیفیت محصولات در تاریخ صنایع دستی ایران، موجب انتقال تکنیک‌های جدید تولید محصولات از کشور مبدا شده و به غنی‌تر شدن کالاهای ایرانی کمک کرده است.
در دسترس بودن مواد اولیه
یکی از تاثیرگذارترین مواردی که در رونق صنایع دستی وجود دارد، در دسترس بودن مواد اولیه برای تولید انواع این محصولات است؛ همین مورد در دوره‌های گذشته نیز دارای اهمیت بسیار زیادی بوده و در رونق کالاهای مختلف اثر می‌گذاشت.
انواع صنایع دستی محبوب ایران از گذشته تا به امروز
انواع صنایع دستی ایران که از گذشته تا به امروز از محبوبیت بسیار بالایی برخوردار هستند، تنوع زیادی داشته و ایران را به عنوان یکی از بهترین تولیدکنندگان محصولات ساخت دست، تبدیل کرده است؛ از جمله این آثار هنری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- سفالگری:یکی از قدیمی‌ترین هنرهای دست بشر و ایرانیان سفالگری است که تا به امروز محبوبیت خود را حفظ کرده و در زمره کالاهای پرفروش قرار می‌گیرد.
- بافندگی:بافتن پارچه‌های باکیفیت ابریشمی، پشمی، کتانی و... از دیگر صنایع دستی ماندگار می‌باشد که بسیار کاربردی و زیبا است.
- فلزکاری: ساخت انواع اشیاء فلزی از جمله زیورآلات ساخته شده با طلا، نقره، در تاریخ صنایع دستی ایران ریشه داشته و تا به امروز در زمره هنرهای محبوب باقی‌مانده است.
- قالی‌بافی: قالی‌بافی به شکلی که امروزه مرسوم است، از دوره صفویه به یادگار مانده اما در گذشته‌های بسیار دور نیز این هنر بوده و تا به امروز کاربرد خود را حفظ کرده.
- میناکاری: هنر میناکاری همچنین بشقاب میناکاری که از دوره صفویه و قاجار به اوج شکوه خویش رسیدند، در زمره هنرهای محبوب از گذشته تا به امروز قرار می‌گیرند.
- خاتم‌کاری: خاتم‌کاری که در تاریخ صنایع دستی ایران در دوره قاجار قرار دارد، از هنرهای ماندگار و پرکاربرد در دنیای امروز است.
سخن پایانی
تاریخ صنایع دستی ایران بسیار شکوه‌مند و جذاب است چراکه از دوره‌های بسیار قبل، مردمانی هنرمند در ایران زندگی می‌کردند که با تولید انواع صنایع دستی جذاب و کارآمد، جایگاه ویژه‌ای برای ایران در سرتاسر جهان گشوده و کشور عزیزمان را در زمره 3 کشور برتر جهان در حوزه تولید صنایع دستی به دیگر کشورها معرفی کرده‌اند. سیر تحولی تاریخ صنایع دستی ایران از 12 هزار سال پیش آغاز شد و در دوره هخامنشیان رسمیت یافته و تا به امروز ادامه پیدا کرده است. دوره‌های مختلف، باتوجه به عوامل مهم روز، به بعضی از صنایع دستی، اهمیت فراوانی می‌دادند و همین موضوع، موجب رونق صنایع دستی مختلف در دوره‌های گوناگون می‌شد. از جمله انواع صنایع دستی ایران که محبوبیت خود را در طی زمان حفظ کرده‌اند می‌توان به سفالگری، بافندگی، قالی‌بافی، خاتم‌کاری و... اشاره کرد.
سوالات متداول
پیدایش اولین صنایع دستی ایران به چند سال قبل بازمی‌گردد؟
ظروف سفالی اولین صنایع دستی ایرانی محسوب می‌شوند که پیدایش آن‌ها مربوط به 12 هزار سال پیش است.
صنایع دستی محبوب در دوره هخامنشیان کدام موارد هستند؟
فلزکاری، منبت‌کاری، بافندگی و... از جمله صنایع دستی محبوب در دوره هخامنشیان بوده‌اند.
درخشان‌ترین دوره برای تولیدات صنایع دستی کدام است؟
دوره صفویه به دلیل حمایت بی‌نظیر حاکمان مسلمان از هنرمندان و احداث کارگاه‌های آموزش هنر برای علاقمندان، به درخشان‌ترین دوره برای تولیدات صنایع دستی، بدل شده است.
محبوب‌ترین صنایع دستی ایران از گذشته تا به امروز کدام‌اند؟
سفالگری، بافندگی، خاتم‌کاری، میناکاری، فلزکاری، قالی‌بافی و... از جمله محبوب‌ترین محصولات در تاریخ صنایع دستی ایران هستند.
مقالات مرتبط:
مطالب مرتبط
