هنر خاتم کاری یا خاتم سازی چیست؟
تعریف هنر خاتم سازی یا خاتم کاری :
خاتم سازی هنر آراستن اشیا به صورت شبیه به موزاییک با مثلث های کوچک است . خاتم یکی از اصیل ترین هنرهای دستی ایران است که زیبایی نقش هایش کمتر شناخته شده است . نقش های خاتم همواره به صورت اشکال هندسی منظم است . این اشکال هندسی را با قرار دادن مثلث های کوچک در کنار هم نقشبندی می کنند. این مثلث ها را از انواع چوب ، فلز (برنج و مس) و استخوان می سازند.
شیراز را زادگاه و اصفهان را هم اکنون می توان به عنوان پایگاه این هنر فاخر و برجسته از مجموعه صنایع دستی ایران نام برد.
معمولا امروزه هنر خاتم کاری برروی ظروفی از جسن چوب و یا مس انجام می گردد.
تاریخچه هنر خاتم سازی (خاتم کاری) :
خاتم سازی از زمان های بسیار قدیم در خاورمیانه مرسوم بوده است و همانطور که در دائره لمعارف فارسی آمده‌است: ((زمان آغاز این هنر دانسته نیست، و آنچه دربارهٔ آن گفته می‌شود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتم‌ساز هنوز بر این عقیده‌اند که هنر خاتم‌سازی معجزه ابراهیم پیامبر است.)) تاریخ دقیقی از ابداع این هنر در دسترس نیست .
این هنر به شیوه امروزی قبل از صفویه و در عهد استیلای ایلخان مغول بر ایران و به دنبال پیدایش رابطه مستقیم بین ایران و چین ، به ایران راه یافته است. برخی دیگر از محققان نیز معتقدند که خاتم کاری در دوره دیلمان در ایران و در شهر شیراز پایه گذاری شد و در عصر صفویه به اوج شکوفایی رسید.
آثار و نمونه های تاریخی هنر خاتم کاری :
- منبر خاتم کاری مسجد جامع عتیق شیراز دارای قدمت بیش از هزار سال.
- سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز مربوط به سده هشتم هجری (سده چهاردهم میلادی)
- درهای خاتم قصر رؤیایی تیمور گرمانی به نام دلگشا در سمرقند و درهای آرامگاه وی در سال۸۰۷خورشیدی هجری(۱۴۰۵میلادی)
- درهای چوب گردو و روکش استخوان و دیگر چوب‌ها ساخته شده توسط هنرمندی بنام حبیب‌الله در سال ۹۹۹هجری(۱۵۹۱میلادی) که درموزه برلین نگهداری می‌شود.
- درهای مزین به اشکال هندسی گل و بته، از شهر بخارا که درموزه ویکتوریا آلبرت موجود است.
- منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان بااشکال هندسی و اجزای نقره‌ای مربوط به سال ۱۱۱۴هجری(۱۷۰۲میلادی)
- درب‌های تالار اینه کاخ گلستان
- تالار خاتم مجلس شورای ملی سابق
ابزار خاتم سازی :
آلات و ابزاری که در خاتم سازی مورد استفاده قرار می گیرند عبارتند از :
- اره
- پرس
- انواع چوب سای
- چکش
- انواع سوهان
- گاز انبر
- انواع رنده
- ظروف رنگرزی و قلم مو
- قیچی مخصوص بریدن مفتول های برنجی
- انبردست ، دم باریک ، پیچ گوشتی
- مغار ، گونیای آهنی و پرگار
- ...
مواد اولیه و وسایل مورد نیاز هنر خاتم کاری :
- انواع چوب : چوب آبنوس ، فوفل ، شمشاد ، تبریزی ، کی کم ، توسکا ، راش و گردو
- انواع استخوان : استخوان شتر ، اسب ، عاج(در خاتم های بسیار اعلا بکار می رود) ، صدف (در عالی ترین نوع خاتم مصرف می شود)
- انواع فلز : مس و برنج
- دیگر موارد مورد استفاده در این هنر اصیل و زیبا ، چسب و همچنین نخ پرک است که برای پیچیدن پره ها و گل ها به کار می رود.
مراحل تولید خاتم :
ابتدا انواع چوب‌ها و استخوان‌ها را در رنگ‌های مختلف تهیه کرده و با ابزار مخصوص خود به طول ۳۰ سانتیمتر و قطر ۱تا ۵/۲میلی‌متر می‌برند و از آن‌ها مثلث‌هایی تهیه می‌شود که پس از سوهان‌کاری تمام اضلاع آن به حالت دلخواه و مطابق با طرح درآمده و برای تکمیل طرح نیاز به مفتول‌های سیمی به صورت مثلث بوده که برای آماده‌سازی آن‌ها نیز مراحل مختلفی طی می‌شود سپس برای درست کردن خاتم ابتدا طرح اشکالی که مورد نظر است را به وسیله استادکار کشیده و این مثلث‌ها ی چوبی، استخوانی و فلزی با دستان بامهارت و استادانه هنرمند در کنار هم به وسیله سریشم قرار داده و چسبانده می‌شوند و به وسیله نخ محکم می‌گردند که از این کار اصطلاحاً «پره» درست می‌شود، بعد از چند ساعت نخ‌ها باز شده و اضلاع طرح سوهان‌کاری شده و چهار عدد از پره‌های ساخته شده را در کنار هم قرار می‌دهند و مجدداً با چسب به هم چسبانده می‌شوند که حاصل آن «توگلو» به دست می‌آید. مرحلهٔ بعدی که به «گل پیچی» مشهور است، به وسیله سیم مفتولی گردی که آن را به صورت شش ضلعی منظم آماده می‌شود و به آن «شمسه» می‌گویند در اطراف هر ضلع شش سیم به وسیله سریشم چسبانده می‌شود و با نخ محکم می‌شود و حاصل آن طرح ستاره‌ای است، این طرح‌ها آنقدر تکرار می‌شوند تا بر اساس طرح مورد نیاز درآمده و سپس در زیر فشار و پرس قرار گرفته و با چند مرحله برش‌کاری و چسبانده لایه‌های بسیار نازک چوب دراطراف آن طرح اولیه یک خاتم به وجود می‌آید که تمامی این مراحل از ابتدا تا بدین جا بیش از ۴۰۰ مرحله کاری را شامل می‌شود.
خاتم‌ها بر اساس طرح، رنگ، شکل و ابعاد محل مورد استفاده بر روی سطح کار که اکثرا از جنس چوب یا فلز مس است به‌وسیله چسب مخصوص چسبانده شده و با ایجاد طرح‌های گوناگون و قرینه‌سازی تمامی سطح طرح به وسیله خاتم مزین می‌گردد که پس از برخی ترمیم‌ها، سوهان، سمباده و بتونه‌کاری و نهایتاً ساییدن و صاف کردن سطح خاتم، کار برای روغن‌کاری و جلابخشی به وسیله مواد مخصوص مانند سیلر و کیلر و پولیستر آماده می‌شود.
مرغوبیت یک خاتم خوب به ریز نقشی و منظم بودن طرح بستگی دارد که همهٔ این‌ها در مهارت استادکار در تهیهٔ مواد اولیه و نحوه کاربرد آن و حوصله و دقت بسیار زیاد خلاصه می‌شود.
خصوصیات یک خاتم و محصول مرغوب وهنری :
- صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم
- یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم
- عدم تغییر در رنگ و شکل
- ترمیم‌کاری‌ها و بتونه‌کاری‌ها در سطح کار مشخص نباشند.
- قرینه بودن تمامی گل‌ها و اشکال در سطح کار و زوایا و اضلاع
- دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح که تمامی ابعاد با هم همسان، قرینه و یک اندازه باشند که البته اگر شاسی طرح دقیق نباشد بهترین خاتم نیز بر روی آن نما و جلوه‌ای ندارد و کل طرح را از بین می‌برد به همین جهت است که یک هنرمند خاتم‌ساز باید یک نجار چیره‌دست هم باشد.
- رنگ‌کاری و روکش دادن محصول بایستی ماهرانه و بدون خدشه و هر عیبی باشد.
- نقش‌ها و مثلث‌ها هر چه ریزتر باشند کیفیت و ارزش کار بیشتر است.
نکات لازم برای نگهداری محصولات خاتم کاری شده :
لازم است توجه شود که کلیهٔ محصولات خاتم‌کاری شده بایستی دور از حرارت، رطوبت و نور مستقیم خورشید نگهداری و از تمیز کردن آن‌ها با پارچهٔ مرطوب و از به کار بردن هر گونه جلاسنج بر روی سطوح خاتم اجتناب شود.
انواع محصولات خاتم کاری :
محصولات خاتم کاری در مجموعه صنایع دستی زاوش بر روی انواع ظروف چوبی و مسی انجام می شود شامل انواع :
