هنر خاتم کاری یکی از هنرهای ارزشمند و با اصالت ایران زمین محسوب می‌شود و امروزه هنرمندان زیادی به این کار مشغول هستند و ضمن کسب درآمد به ابقا و گسترش این هنر نیز کمک می‌کنند؛ خاتم کاری چیست و آشنایی با هنر خاتم کاری یا خاتم سازی مطلبی است که در این مقاله از زاوش به آن می پردازیم.

• 1 هنر خاتم کاری (خاتم سازی) چیست؟
• 2 تاریخچه هنر خاتم کاری
• 3 آثار و نمونه های تاریخی هنر خاتم کاری
• 4 مواد و مصالح خاتم سازی
• 5 ابزار کار خاتم کاری
• 6 مراحل خاتم کاری
  • 6.1 1- بریدن و آماده کردن مواد خام
  • 6.2 2- سوار کردن شش های مرکب میله
  • 6.3 3- به هم بستن گلها و بسته بندی آنها
  • 6.4 4- بریدن بسته ها و لایه های پشت
  • 6.5 5- برش طولی توره ها و سوار کردن ورقه ها
• 7 خصوصیات و ویژگی یک محصول خاتم کاری
• 8 نگهداری، مراقبت و تمیزکاری خاتم
• 9 ویژگی های خاتم کاری خوب و مرغوب
• 10 انواع محصولات خاتم کاری
• 1 نتیجه گیری

هنر خاتم کاری (خاتم سازی) چیست؟

خاتم سازی ترکیبی از چند ضلعی منظم باتعداد اضلاع متفاوت که با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگهای مختلف تشکیل می‌شود. پنج،شش،هفت،هشت،یا ده ضلعی است و آنکس که پاره های استخوان را در چوب با نقش و نگار می نشاند خاتم ساز گفته می‌شود. اینکه خاستگاه خاتم کاری کجا بوده اطلاعات درستی در دست نیست اما روایت‌های زیادی خاستگاه خاتم کاری را شیراز می دانند زیرا قدیمی ترین آثار خاتم کاری در این شهر دیده شده بعنوان مثال خاتم کاری منبر مسجد عتیق شیراز با قدمت بیش از هزارسال، اما در دوران صفویه این هنر به اصفهان منتقل شد و هم اکنون اصفهان بعنوان پایگاه فاخر وبرجسته این هنر نیز شناخته می‌شود.

تاریخچه هنر خاتم کاری

مهمترین مرکز خاتم کاری در جهان ایران است هرچند در کشورهای هندوستان، سوریه، عراق و فلسطین هم هنرخاتم کاری وجود دارد ولی به قدرت و ظرافت ایران نمی‌رسد. هنر خاتم کاری در دوره دیلمان در کشور ایران و در شهر شیراز تاسیس شد و در عصرصفویه به اوج شکوفایی رسید چرا که از یک سو حمایت حکومت از هنرمندان خاتم کار و از سوی دیگر ایجاد روابط بازرگانی باکشورهای دور و نزدیک به توسعه و گسترش هنرخاتم کاری کمک کرد و اصفهان بعنوان پایگاه برجسته این هنر شناخته شد.

آثار و نمونه های تاریخی هنر خاتم کاری

1: منبر مسجدلنبان اصفهان به سال 1114 هجری

2: منبرخاتم کاری مسجدجامع عتیق شیراز با قدمت بیش از هزارسال

3: در های خاتم کاری قصر رویایی تیمور کرمانی و همچنین آرامگاه وی در سال 807 هجری شمسی 

4: سقف ایوان اصلی مسجد عتیق شیراز

5: درهای چوب گردو با روکش استخوان که در موزه برلین نگهداری می‌شود

6: در های تالار آئینه کاخ گلستان 

7: تالار خاتم کاری مجلس شورای ملی سابق

مواد و مصالح خاتم سازی

1:چوب: چوب فوفل، آبنوس، عناب، شاه چوب، آزاد، بقم، نارنج و چوب شمشاد.

2:فلز: مفتول های طلایی یا نقره ای، مس، برنج، آلومینیوم.

3:استخوان: استخوان ساق پا و دست شتر یا اسب، عاج فیل، استخوان مصنوعی

4:رنگ سبز:این رنگ از ترکیب نشادر، براده مس و سرکه تهیه می شود. 

ابزار کار خاتم کاری

1: گیره فلزی
2:  تیز سوهان
3: چکش
4: گاز انبر
5: اره سیم ساب دار
6:  مثلث ساب
7: مغار و متر فلزی
8: خط کش ثابت و خط کش تیردار، گونیا و پرگار
 9: انواع رنده، پرس،انواع تنگ ها ،چسب‌های مخصوص 
10: اره فلکه ،دریل و مته ،دستگاه دینام

مراحل خاتم کاری

1- بریدن و آماده کردن مواد خام:

خاتم کار مواد خام خود یعنی چوب، استخوان، فلز و… را مدتها قبل از اینکه کار خاتم سازی را آغاز کند، آماده می کند. در ادامه احتیاج به چوب هایی دارد که رنگ های آن، متنوع باشد. پرکاربردترین چوبها شامل: 1:چوب نارنج2:چوب فوفل 3: چوب عناب. لازم بذکراست غالبا از چوب های ساج و آبنوس در تهیه و ساخت محصولات گرانبها  استفاده می‌شود.

خاتم کار چوب ها را با اره بغل شش بُر به قطعات نازک  که به اصطلاح آن ” لا” می‌گویند برش زده و آنها را در گوشه ای می گذارد تا خشک شود. در ادامه دیگر قطعات موردنیاز که از جنس استخوان شتر میباشد را به نوارهای کوچکی برش زده و آنها را در ظرف هایی از جنس سفال قرار می‌دهند. داخل این ظروف، آب آهک ریخته  و قطعات برش خورده را حدود سه ماه در آن قرار می دهند تا سفید شود.
در مرحله بعدی مجددا چوب ها و استخوان ها را برش های بسیار ریز می دهند که به آن ” شش” می گویند بعضی از شش های استخوانی را بهم بسته و آنها را در ظروف دیگری که حاوی محلول سبزرنگ که شامل سرکه و نشادر است قرار می‌دهند. این (شش ها) در فاصله زمانی چهار تا شش ماه در آّب سبز می مانند تا اینکه اثر اسیدی مس در آن نفوذ کرده و رنگ آن را سبز کند. برای کارهای خاتم کاری گرانتر، بجای استخوان شتر از عاج فیل استفاده می کنند.

حال زمان آماده کردن(شش های) فلزی می رسد. که غالبا از جنس برنج ونقره هستند. خاتم کار مفتول برنج را در ابعاد و قالبهای یکسان که بیشتر هفتاد سانتی متر میباشد برش داده و با چکش دم پهن، قالب‌ها را به یک شکل منظم مثلثی به نام پخ در می آورد.
اکنون زمان به شکل درآوردن ششها آغاز می شود. ششهای کوچک متساوی الاظلاع را (مثلث) و ششهای بزرگتر با قاعده بزرگ را بغل شش یا سه گوش و ششهای الماس گون را(جو) می نامند. دیگر زمان آن رسیده که خاتم کار ششهای آماده را طبق نقشه قبلی و با استفاده از سوهان دم پهن به شکل معینی در بیاورد. بدین ترتیب ششها، استخوان و چوب کامل شده و بصورت بسته بندی در گوشه‌ای نگهداری می‌شود.

2- سوار کردن شش های مرکب میله:

خاتم کار در این مرحله، طرحی که مورد توجه اوست، انتخاب می کند، مثلا ترکیبی از اشکال مثلثاتی در داخل شش گوشهای منتظم یا مثلثات بزرگ. با داشتن لااقل سه نوع چوب رنگی و فلز و استخوان می توان ترکیبات احتمالی بسیار متنوع و زیاد را تشکیل داد.

3- به هم بستن گلها و بسته بندی آنها:

وقتی تمام میله ها آماده شد، طول اصلی آنها که 70 سانتی متر است به 8تکه که هر کدام 75/8 سانتی متر یا بیشتر است بریده می شود. سپس خاتم کار با درنظر گرفتن بزرگی کار لایه های استخوان را آماده و نیمی از آن را با قطعاتی که دو سر آن چسب زده شده و به ارتفاع کار مورد نظر می باشد، گرد می آورد.

سپس گلهای شش گوش کوتاه و میله مثلثاتی را روی این تخته ها یا استخوانها می چسباند. سپس تخته دیگری روی آن قرار می دهد و همه این مجموعه را میان دو تخته گیره قرار میدهد. سپس دو تا ” گوه” هم روی آن گذاشته و با چکش هر دو ” گوه” را می کوبد تا سفت شود. این منگنه را ” تنگ زنگیره” می نامند. بسته بندی این میله ها را ” قامه” می گویند.

4- بریدن بسته ها و لایه های پشت:

خاتم کار با اره بسیار نازک ” قامه ها” را به قطعاتی به ضخامت 3میلیمتر می برد. برش آنها نسبت به محور شش ها قائمه است.
” آصر”، که عبارت از تخته های پشت بند به ضخامت 6میلیمتر می باشد، برشهای خاتم (لایه ی دو سایه) را یکی در کیان ، در جعبه ای به نام ” توره” که معمولا 12 برش خاتمکاری گنجایش دارد چسبانده و این بسته را میان منگنه (تنگ) چوبی و گوه قرار می دهند.

5- برش طولی توره ها و سوار کردن ورقه ها:

توره را بریده و به صورت ورقه های نازکی قاچ می دهند . این کار نیز با اره بسیار ظریف انجام می شود. سپس ان ورقه ها را روی تخته رنده کشویی مخصوص، صاف کرده سمباده می زنندو به شیئی که باید تزیین شود می چسبانند.

برای چسباندن از چسب مخصوص استفاده می کنند. در انتها سطح خاتم کاری شده را سنباده زده و به آن روغن ” سندلوس” می مالند تا در برابر رطوبت مقاومت یابد.

خصوصیات و ویژگی یک محصول خاتم کاری

1- سطح چوبی خاتم حتما باید صاف باشد.

2- برای ساخت مثلث ها هم بهتر است از چوب های کمیابی مانند آبنوس و فوفل استفاده شده باشد.

3- در خاتم نباید جای خالی دیده شود و سطوح چوبی باید به خوبی به هم جذب شده باشند.

4- از دیگر ویژگی های مهم خاتم خوب، استفاده از چسب مرغوب و نیز آستر، در پشت برش های خاتم است.

5- هیچگونه برجستگی نباید بر روی کار مشاهده شود. هر گونه ناهمواری و درزهای قابل لمس دلیل بر عدم مرغوبیت است.

6- قرینه بودن ساختمان نجاری خاتم از نظر مهندسی و ابعاد. حتی از نظر رنگ هم نباید کوچکترین تفاوتی در قسمت های مختلف مشاهده شود.

7- کار باید کامل لاک کاری شده باشدو بتونه کاری خاتم هم نباید دیده شوند و یا شکل مثلث ها را تغیر داده باشد. 

8- هر چه نقش ها و مثلث های خاتم ریزتر و منظم تر باشد، دلیل بر کیفیت بالا و ارزش آن است.

نگهداری، مراقبت و تمیزکاری خاتم

اول از همه باید مراقب باشید که به آن ضربه ای وارد نشود. در هنگام جابه جایی، مراقب لایه ی سطحی پلی استرش باشید تا خراشی به آن وارد نشود.
برای تمیز کردن، با حوصله و از دستمال مرطوب استفاده کنید. وجود رطوبت زیاد ممکن است موجب حل شدن چسب بین مثلث ها در گوشه های خاتم و ریزش قطعات آن شود. وهمچنین باید دور از حرارت و نورمستقیم خورشید نیز نگهداری شود.

برای اطلاعات کامل تر در این زمنیه می توانید مقاله نحوه نگهداری ظروف فیروزه کوبی و خاتم کاری روی مس را مطالعه کنید.

ویژگی های خاتم کاری خوب و مرغوب

برای خرید یک محصول خاتم با کیفیت چند نکته لازم است که در نظر داشته باشید.

• زیر ساخت محصول خاتم کاری شده
• گل بندی و هنر گل بند خاتم
• ظرافت در چسباندن خاتم
• مواد مورد استفاده در مراحل خاتم کاری
• برند سازنده محصولات خاتم کاری شده

انواع محصولات خاتم کاری

محصولات خاتم کاری به دو دسته تقسیم می شوند. محصولات خاتم کاری بر روی مس شامل موارد زیر هستند:

1: گلدان و سنبلدان های مس و خاتم

2: قندان و شکلات خوری های مس و خاتم

3: شیرینی خوری های مس و خاتم

4: آجیل خوری های مس و خاتم

5: سرویس های مس و خاتم

6: تنگ مس و خاتم

7: آینه و شمعدان مس و خاتم

8: کشکول مس و خاتم

گروهی دیگر محصولات خاتم کاری بر روی چوب هستند شامل موارد زیر هستند:

1: جعبه های کلینکس(دستمال کاغذی) خاتم کاری

2: جعبه کارد و چنگال خاتم کاری

3: سطل خاتم کاری

4: جعبه دمنوش و شکلات خوری خاتم کاری

5: انواع تابلو قلمزنی با قاب خاتم کاری

6: انواع تخته نرد و شطرنج خاتم کاری

نتیجه گیری

هنر خاتم کاری یکی از هنرهای ناب و ارزشمند است که برای هدیه یکی از گزینه های بسیار خاص و زیبا است.

برای تزیینات شب یلدا ست خاتم کاری با تخفیف ویژه آماده کرده ایم همچنین اگر برای هدایای شرکتی و تبلیغاتی از هدایای صنایع دستی در نظر داشته باشید گزینه های فوق العاده ای برای انتخاب خواهید داشت.

سخن آخر: از آنجائیکه خاتم کاری هم هنر است و هم صنعت، و از سوی دیگر بافرهنگ و زندگی ایرانیان آمیخته شده، شما می‌توانید با مطالعه این مقاله به اطلاعات مفید و کاربردی موثری در این زمینه دست پیدا کنید.

بیشتر بخوانید:

• راهنمای خرید تخته نرد خاتم با کیفیت مناسب

• چگونه مناسب ترین تابلو را برای دکور دیوار انتخاب کنیم؟

• ویژگی های خاتم کاری خوب و مرغوب چیست؟