تعریف هنر خاتم سازی یا خاتم کاری :
خاتم سازی هنر آراستن اشیا به صورت شبیه به موزاییک با مثلث های کوچک است . خاتم یکی از اصیل ترین هنرهای دستی ایران است که زیبایی نقش هایش کمتر شناخته شده است . نقش های خاتم همواره به صورت اشکال هندسی منظم است . این اشکال هندسی را با قرار دادن مثلث های کوچک در کنار هم نقشبندی می کنند. این مثلث ها را از انواع چوب ، فلز (برنج و مس) و استخوان می سازند.
شیراز را زادگاه و اصفهان را هم اکنون می توان به عنوان پایگاه این هنر فاخر و برجسته از مجموعه صنایع دستی ایران نام برد.
معمولا امروزه هنر خاتم کاری برروی ظروفی از جسن چوب و یا مس انجام می گردد.
تاریخچه هنر خاتم سازی (خاتم کاری) :
خاتم سازی از زمان های بسیار قدیم در خاورمیانه مرسوم بوده است و همانطور که در دائره لمعارف فارسی آمدهاست: ((زمان آغاز این هنر دانسته نیست، و آنچه دربارهٔ آن گفته میشود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتمساز هنوز بر این عقیدهاند که هنر خاتمسازی معجزه ابراهیم پیامبر است.)) تاریخ دقیقی از ابداع این هنر در دسترس نیست .
این هنر به شیوه امروزی قبل از صفویه و در عهد استیلای ایلخان مغول بر ایران و به دنبال پیدایش رابطه مستقیم بین ایران و چین ، به ایران راه یافته است. برخی دیگر از محققان نیز معتقدند که خاتم کاری در دوره دیلمان در ایران و در شهر شیراز پایه گذاری شد و در عصر صفویه به اوج شکوفایی رسید.
آثار و نمونه های تاریخی هنر خاتم کاری :
ابزار خاتم سازی :
آلات و ابزاری که در خاتم سازی مورد استفاده قرار می گیرند عبارتند از :
مواد اولیه و وسایل مورد نیاز هنر خاتم کاری :
مراحل تولید خاتم :
ابتدا انواع چوبها و استخوانها را در رنگهای مختلف تهیه کرده و با ابزار مخصوص خود به طول ۳۰ سانتیمتر و قطر ۱تا ۵/۲میلیمتر میبرند و از آنها مثلثهایی تهیه میشود که پس از سوهانکاری تمام اضلاع آن به حالت دلخواه و مطابق با طرح درآمده و برای تکمیل طرح نیاز به مفتولهای سیمی به صورت مثلث بوده که برای آمادهسازی آنها نیز مراحل مختلفی طی میشود سپس برای درست کردن خاتم ابتدا طرح اشکالی که مورد نظر است را به وسیله استادکار کشیده و این مثلثها ی چوبی، استخوانی و فلزی با دستان بامهارت و استادانه هنرمند در کنار هم به وسیله سریشم قرار داده و چسبانده میشوند و به وسیله نخ محکم میگردند که از این کار اصطلاحاً «پره» درست میشود، بعد از چند ساعت نخها باز شده و اضلاع طرح سوهانکاری شده و چهار عدد از پرههای ساخته شده را در کنار هم قرار میدهند و مجدداً با چسب به هم چسبانده میشوند که حاصل آن «توگلو» به دست میآید. مرحلهٔ بعدی که به «گل پیچی» مشهور است، به وسیله سیم مفتولی گردی که آن را به صورت شش ضلعی منظم آماده میشود و به آن «شمسه» میگویند در اطراف هر ضلع شش سیم به وسیله سریشم چسبانده میشود و با نخ محکم میشود و حاصل آن طرح ستارهای است، این طرحها آنقدر تکرار میشوند تا بر اساس طرح مورد نیاز درآمده و سپس در زیر فشار و پرس قرار گرفته و با چند مرحله برشکاری و چسبانده لایههای بسیار نازک چوب دراطراف آن طرح اولیه یک خاتم به وجود میآید که تمامی این مراحل از ابتدا تا بدین جا بیش از ۴۰۰ مرحله کاری را شامل میشود.
خاتمها بر اساس طرح، رنگ، شکل و ابعاد محل مورد استفاده بر روی سطح کار که اکثرا از جنس چوب یا فلز مس است بهوسیله چسب مخصوص چسبانده شده و با ایجاد طرحهای گوناگون و قرینهسازی تمامی سطح طرح به وسیله خاتم مزین میگردد که پس از برخی ترمیمها، سوهان، سمباده و بتونهکاری و نهایتاً ساییدن و صاف کردن سطح خاتم، کار برای روغنکاری و جلابخشی به وسیله مواد مخصوص مانند سیلر و کیلر و پولیستر آماده میشود.
مرغوبیت یک خاتم خوب به ریز نقشی و منظم بودن طرح بستگی دارد که همهٔ اینها در مهارت استادکار در تهیهٔ مواد اولیه و نحوه کاربرد آن و حوصله و دقت بسیار زیاد خلاصه میشود.
خصوصیات یک خاتم و محصول مرغوب وهنری :
نکات لازم برای نگهداری محصولات خاتم کاری شده :
لازم است توجه شود که کلیهٔ محصولات خاتمکاری شده بایستی دور از حرارت، رطوبت و نور مستقیم خورشید نگهداری و از تمیز کردن آنها با پارچهٔ مرطوب و از به کار بردن هر گونه جلاسنج بر روی سطوح خاتم اجتناب شود.
انواع محصولات خاتم کاری :
محصولات خاتم کاری در مجموعه صنایع دستی زاوش بر روی انواع ظروف چوبی و مسی انجام می شود شامل انواع :