هنر قلمکاری چیست؟ | آشنایی با هنر قلمکاری
زمانی که رنگ‌ها در تار و پود پارچه‌ها به دام می‌افتند و قلمکار با استفاده از ابزار مخصوص خود، نقش و طرحی جدید بر روی انواع پارچه می‌اندازد می‌توان فهمید که هنر قلمکاری چیست؟ و تا چه اندازه چشم‌نواز و زیبا به نظر می‌رسد. در واقع هنر قلمکاری، نوعی چاپ زدن یا نقش زدن روی پارچه است که به آن چیت سازی نیز، گفته می‌شود. این هنر یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی ایران بوده و قدمتی چند هزار ساله داشته و بنابر شواهد موجود این هنر زیبا، یادگار دوره تیموری در این مرز و بوم است. اصفهان با داشتن صنایع دستی بسیار زیاد و اصیل خود، بار دیگر نام مهم‌ترین مرکز هنر قلمکاری را نیز به خود اختصاص داده و مجددا، از ذوق هنری این مردم سخن به میان آورده؛ آوازه هنرمندی مردم اصفهان به قدری بلند شده که سازمان جهانی یونسکو، هنر قلمکاری را به نام این مردم هنرمند و با اصالت درآورده. درواقع هنر قلمکاری به زدن طرح و نقش‌های زیبا بر روی پارچه گفته می‌شود و کالاهای چشم‌نوازی از جمله رومیزی، روتختی، روبالشتی، روپشتی، دستمال‌های زینتی و... را رقم می‌زند.
تاریخچه هنر قلمکاری
اولین و قدیمی‌ترین قالب‌هایی که در این صنعت استفاده می‌شود قالب قلمکاری سنگی است. حدود سه قالب سنگی از ادوار گذشته برجای مانده که در میان آثار سفالی سده‌های 4 و 5 هجری در حفاری‌هایی که در نیشابور انجام شده بود، یافت شد. با در دست داشتن این موارد می‌توان فهمید که قدمت هنر قلمکاری چیست؟ و تا چه اندازه ریشه در تاریخ اصیل و فرهنگ غنی ایرانی دارد. هرچند که هنر قلمکاری پیشینه و مبدا مشخصی ندارد اما کاوشگران با بررسی آثار تاریخی به این نتیجه رسیده‌اند که طرح قلمکاری در دوره تیموریان نقش بسته و به آیندگان رسیده است. درواقع در این دوره، شهرهای مختلفی از جمله مشهد، اصفهان، گناباد، نیشابور، یزد، همدان، شیراز و تعداد دیگری از شهرها، به هنر قلمکاری تسلط داشته و آثاری از این دست، خلق می‌کردند. هرچند که نقش پررنگ تیموریان در ساخت صنایع دستی، خصوصا در قلمکاری و طراحی پارچه‌های زیبا، غیرقابل انکار است؛ اما باید گفت که این هنر چشم‌نواز، در دوره صفویه به اوج خود رسید و در جهان رواج پیدا کرد. در این دوره اصفهان به عنوان پایتخت شناخته می‌شده و هنر دست‌های مردمان این شهر بیش از پیش به چشم می‌آید. شما میتوانید برای اطلاع بیشتر با تیم زاوش در ارتباط باشید.
هنر قلمکاری چیست؟
قلمکاری یا چیت سازی، به هنری می‌گویند که طی آن، با استفاده از قالب قلمکاری، طرح های اصیل و جذاب را به معرض نمایش گذاشته و بر تار وپود پارچه حک می‌کنند. این واژه از دو بخش قلم و کاری تشکیل شده که در اصطلاح عامیانه به معنای کشیدن خط و خطوط و طراحی با قلم بر روی پارچه شناخته می‌شود. البته در ابتدا فقط با بهره بردن از قلم، طرح‌ها بر روی پارچه‌های پنبه‌ای و ابریشمی کشیده می‌شد اما به مرور زمان و افزایش تقاضا برای این محصول، طرح قلمکاری ابتدا بر روی قالب ایجاد شده و با این روش بر روی پارچه منتقل می‌کردند. بنابراین در پاسخ به سوال این‌که هنر قلمکاری چیست؟ باید گفت که هنری قدیمی و مرسوم بوده است که با استفاده از قالب‌هایی از جنس سنگ، چوب و... طرح و نقشی جذاب را بر روی پارچه می‌کشیدند و این محصول به دست آمده را برای مصارف مختلفی از جمله روسری، روتختی، سجاده، سفره، تزیین کتیبه و پرچم‌ها و... به کار می‌بردند.
لوازم مورد نیاز برای قلمکاری چیست؟
همان‌گونه که اشاره شد، برای کشیدن طرح و نقش‌های مختلف، زیبا و اصیل بر روی پارچه، باید ابزار مناسبی در دست داشت. از جمله مهم‌ترین ابزاری که باید در هنر قلمکاری از آن‌ها بهره برد عبارت‌اند از:
پارچه برای قلمکاری
مهم‌ترین مواد اولیه در این هنر، پارچه است؛ از گذشته تا کنون انواع مختلفی از پارچه برای زدن قالب قلمکاری مورد استفاده قرار می‌گرفت؛ از پارچه‌های پشمی برای این هنر بهره برده می‌شود اما عموما استادان قلمکار، این نوع پارچه را در فرایند تولید به کار نمی‌برند چراکه قابلیت رنگ پذیری پارچه‌های پشمی سخت‌تر بوده و در این میان الیاف طبیعی دیگر مانند ابریشم و پنبه پذیرش رنگ بهتری نسبت به این مورد دارند. فراموش نکنید که پارچه‌های نخی جنس بهتری دارند و می‌توانند بهترین گزینه برای فرایند قلمکاری باشند. بنابراین لازم است بدانید که بهترین پارچه برای هنر قلمکاری چیست؟ از جمله بهترین پارچه‌ها برای قلمکاری عبارت‌اند از:
- پارچه پنبه‌ای
- پارچه ابریشمی
- پارچه کتان
- پارچه متقال
- پارچه ململ حاجی علی اکبری
- پارچه چلوار
- پارچه کرباس
رنگ قلمکاری
یکی دیگر از مواد مورد نیاز در هنر قلمکاری، رنگ است که در گذشته از مواد طبیعی مانند پوست انار، زردچوبه، زنگ آهن، شیره انگور، زاج سیاه و سفید و... گرفته می‌شد، اما امروزه، با وجود رنگ‌های مصنوعی که رنگ‌دهی بهتری دارند، کار برای قلمکاران آسان شده است. اصلی‌ترین رنگ‌های مورد استفاده در این هنر سبز، سیاه، زرد، قرمز و آبی هستند که با ترکیب آن‌ها دیگر رنگ‌ها ساخته می‌شود؛ در این فرایند ازمقداری کتیرا برای قوام بخشیدن به رنگ مورد استفاده قرار می‌گیرد تا از پخش شدن رنگ‌ها در یکدیگر جلوگیری کند. همچنین از مقداری روغن مخصوص و گلیسیرین به منظور جلوگیری از خشک و شکننده شدن رنگ‌ها استفاده می‌شود و در نهایت قالب قلمکاری با آغشته شدن به این رنگ‌ها، پارچه‌های مورد نظر را نقش می‌زند تا بار دیگر به مردم نشان دهد که هنر قلمکاری چیست؟ و چه اصالتی دارد.
مراحل قلمکاری روی پارچه
روند قلمکاری روی پارچه نیازمند دقت فراوانی است چراکه انجام دادن درست و اصولی کار می‌تواند محصول نهایی را بسیار زیبا و منحصر به فرد جلوه دهد. از جمله مراحلی که برای انجام فرایند قلمکاری روی پارچه انجام شود عبارت‌اند از:
مرحله اول شستشوی پارچه
در ابتدا باید یک مرحله پارچه شستشو داده شود تا مواد زائد و آهار موجود در آن از بین برود، در گذشته این فرایند در رودخانه انجام می‌شد و حدود پنج روز این پارچه‌ها درون آب رودخانه قرار می‌گرفت تا به خوبی تمیز شوند. امروزه نیز برخی از این روش برای شستشو استفاده می‌کنند، اما روش‌های مدرن‌تری برای شستشوی پارچه وجود دارد که قلمکاران از آن‌ها برای تمیز کردن جرمها استفاده می‌کنند.
بیشتر بخوانید: انواع رنگ های میناکاری
زدن نقوش بر روی پارچه
در این روش، قلمکار با بهره بردن از قالب‌های چوبی، طرح مورد نظر را بر روی پارچه اعمال می‌کند و از آن‌جایی که کتیرا در تهیه رنگ به کار رفته است، رنگ سرازیر نشده و اصطلاحا شره نمی‌کند. بنابراین سرعت کار نقش‌زنی بالاتر از سایر مراحل است. در ابتدا رنگ سیاه بر روی کار آمده و مرحله به مرحله رنگ‌های دیگر به آن افزوده می‌شود.
مرحله دوم شستشوی پارچه( تثبیت رنگ)
اگر مشتاق شده‌اید بدانید راه تثبیت رنگ هنر قلمکاری چیست؟؛ باید گفت که پس آبکشی و از بین رفتن رنگ‌های اضافی، مرحله جوشاندن پارچه در مقداری پوست انار و مغز روناس آغاز می‌شود که علاوه بر تثبیت رنگ، به بهتر شدن رنگ‌های به کار برده در پارچه نیز کمک می‌کند، به عنوان مثال رنگ قرمز موجود در قلمکاری در ابتدا کدر است اما در این فرایند شفاف و روشن خواهد شد. شما میتوانید برای خرید کیف قلمکاری از سایت ما دیدن کنید.
قلمکار خمره‌ای
قلمکار خمره‌ای یکی از اصیل‌ترین و قدیمی‌ترین گونه‌های هنر قلمکاری است که بیشتر برای تزئین خمره‌ها و ظروف سفالی به کار می‌رفت. هنرمندان قلمکار با استفاده از قالب‌های چوبی و رنگ‌های طبیعی، نقش و نگارهایی با طرح‌های اسلیمی، گل و بوته یا نقوش هندسی را بر روی پارچه‌هایی ایجاد می‌کردند که بعداً برای پوشاندن یا تزئین خمره‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت. این نوع هنر قلمکاری نه تنها کاربرد تزئینی داشت، بلکه در گذشته نشانه‌ای از جایگاه اجتماعی و سلیقه خانواده‌ها هم محسوب می‌شد. جالب است بدانید که در برخی از مناطق ایران، از پارچه‌های قلمکار خمره‌ای برای نگهداری مواد غذایی خشک و ادویه‌جات نیز استفاده می‌کردند. دوام بالا، زیبایی و جلوه سنتی باعث شده این طرح قلمکاری همچنان طرفداران خاص خود را داشته باشد.
قلمکار زر و اکلیلی
قلمکار زر و اکلیلی به عنوان یکی از فاخرترین انواع پارچه‌ها و طرح قلمکاری شناخته می‌شود. در این سبک، هنرمندان از رنگ‌های براق، ذرات اکلیل و حتی ورق‌های طلا یا نقره برای جلوه بیشتر طرح‌ها استفاده می‌کنند. همین ویژگی باعث شده تا پارچه‌های زر و اکلیلی بیشتر برای مناسبت‌های خاص، دوخت لباس‌های مجلسی یا تزئینات تشریفاتی به کار روند. در گذشته، این نوع طرح قلمکاری اغلب برای دربارها و طبقات بالای اجتماعی تولید می‌شد و نشانه‌ای از تجمل و شکوه بود. امروزه هم با وجود تغییر سبک زندگی، همچنان قلمکار زر و اکلیلی جایگاه ویژه‌ای در صنایع دستی دارد و در بازارهای هنری و حتی صادراتی مورد توجه قرار می‌گیرد.
قلمکار جیگرنات
قلمکار جیگرنات نوعی دیگر از هنر قلمکاری است که بیشتر در نواحی خاصی از ایران رواج داشته است. این سبک بیشتر با طرح‌های درشت و پررنگ شناخته می‌شود و معمولاً نقوشی مانند گل‌های بزرگ، پرندگان یا طرح‌های هندسی برجسته در آن دیده می‌شود. تفاوت اصلی قلمکار جیگرنات با سایر گونه‌ها در جسارت طرح‌ها و استفاده از رنگ‌های تند و پرقدرت است. به همین دلیل، این نوع طرح قلمکاری بیشتر برای سفره‌ها، پرده‌ها یا تزئینات دیواری کاربرد داشته و هنوز هم در میان علاقه‌مندان به سبک‌های سنتی و روستایی محبوبیت دارد.
کاربردهای پارچه‌های قلمکاری
پارچه‌های قلمکاری تنها به عنوان یک اثر هنری شناخته نمی‌شوند، بلکه کاربردهای فراوانی در زندگی روزمره ایرانیان داشته‌اند و هنوز هم دارند. از گذشته تا امروز، سفره‌های قلمکار یکی از رایج‌ترین استفاده‌ها بوده‌اند که جلوه‌ای سنتی و دلنشین به مجالس و سفره‌های ایرانی می‌بخشند. همچنین از پارچه‌های قلمکار برای دوخت پرده، رومیزی، روتختی، کیف و حتی پوشاک سنتی استفاده می‌شود. امروزه به دلیل توجه روزافزون به سبک زندگی اصیل ایرانی و دکوراسیون‌های سنتی، پارچه‌های قلمکاری جایگاه ویژه‌ای در بازار داخلی و صادراتی پیدا کرده‌اند. بسیاری از طراحان داخلی نیز از این پارچه‌ها برای ایجاد فضایی گرم و هنری در منازل استفاده می‌کنند. در واقع، قلمکار تلفیقی از هنر، فرهنگ و کاربرد عملی است که آن را به یکی از ارزشمندترین صنایع دستی ایرانی تبدیل کرده است.
سخن پایانی
هنر قلمکاری یکی از هنرهای اصیل ایرانی است که پیشینه‌ای طولانی و نامشخص دارد اما بر اساس شواهد از دوره تیموریان پا به عرصه ظهور گذاشته و طرفداران زیادی را به خود اختصاص داده و در قلب بسیاری رسوخ می‌کند تا به مردم جهان نشان دهند هنر قلمکاری چیست؟ در ابتدا باید دانست که ابزار مورد نیاز هنر قلمکاری چیست؟ در پاسخ به این سوال باید گفت که پارچه مناسب نخی و رنگ، از مواد اولیه و ضروری برای آماده‌سازی این گزینه از صنایع دستی است. طرح قلمکاری در فرایند آماده‌سازی و پس از شستشوی اولیه با استفاده از قالب قلمکاری بر روی پارچه نقش زده و با مرحله دوم شستشو و تثبیت رنگ، آماده استفاده می‌شود.
سوالات متداول
بهترین پارچه برای قلمکاری چیست؟
پارچه‌های نخی تهیه شده از پنبه و ابریشم بهترین گزینه برای فرایند قلمکاری هستند.
کتیرا چه کاربردی در قلمکاری دارد؟
کتیرا به منظور قوام پیدا کردن و عدم شره رنگ با رنگ‌ها مخلوط می‌شود.
چگونه رنگ‌های زده شده بر پارچه تثبیت می‌شوند؟
پس از فرایند قلمکار، پارچه در مقداری پوست انار و مغز روناس جوشانده می‌شود تا تثبیت رنگ انجام شود.
مقالات مرتبط:
اگر به پادکست علاقه دارید یا شنیدن را به خواندن ترجیح می‌دهید از شما دعوت میکنم دومین قسمت از زاوش کست با عنوان "نقش خیال بر قماش جان: سفری به دنیای هنر قلمکاری" را بررسی کنید:
مقالات مرتبط:
مطالب مرتبط
