میناسازی (میناکاری) هنر فلز و آتش و رنگ
یکی از صنایع دستی پرطرفدار ایران و بخصوص شهر اصفهان مینای نقاشی نام دارد . میناسازی عبارتست از نقاشی و تزیین فلزات مختلف از قبیل طلا و نقره و مس با رنگ های لعابدار مخصوص که در درجات بسیار زیاد حرارت پخته می شوند و ثابت می گردند. از هنر میناسازی یا میناکاری تعاریف مختلفی شده است که یکی از بهترین های آن را میتوان به فرهنگ فارسی استاد معین ارجاع داد که مینا سازی را بدین صورت تعریف کرده اند : (( مینا ماده ایست از لعاب و شیشه ای حاجب ماورا یا شفاف که آن را روی کاشی و فلزات برای حفظ نقش و نگار به کار می برند و ترکیبی است از لاجورد طلا و امثالهم که در کوره می برند و شفاف مثل شیشه ی کبود رنگ بیرون می آید . ))
همچنین در لغت نامه دهخدا نیز ، هنر میناسازی بدین صورت تعریف شده است : ((میناسازی. ( حامص مرکب ) صنعت مینا ساختن. نقاشی و تزیین فلزات مختلف از قبیل طلا و نقره و مس بوسیله رنگهای لعابدار مخصوص که در حرارت بسیار زیاد پخته و ثابت شود. عمل ساختن مینا. || ( اِ مرکب ) محل ساختن مینا. کارگاهی که در آنجا مینا ساخته شود. میناکاری.))
تاریخچه هنر میناسازی
در اینکه کدام کشور مخترع هنر میناسازی بوده است هنوز وحدت نظری حاصل نشده است. با اینحال مولینیه در کتاب ((تاریخ و فن میناسازی)) آورده است که میناهای ساخت بیزانس که در ردیف بهترین میناهای دنیا به شمار می رود از هنر میناسازی ایران الهام گرفته است و بنابر عقیده وی شاید قدیمی ترین مدرک میناسازی موجود دنیا اثر هنرمندان ایران عصر ساسانیان باشد .
همچنین لئو پرونستین و اروین مرگولیس معتقدند که سابقه این هنر در ایران به زمان اشکانیان و ساسانیان می رسد. ولی استفاده از آن در آغاز اسلام تا پیش از حکومت ایلخانان مغول برای ما روشن نیست البته پس از دوران صفویه، اصفهان تقریبا به صورت یک مرکز میناکاری باقی ماند .
میناکاری چیست؟
هنر میناکاری یکی از شگفتی‌های دست انسان است که تقابلی میان عناصر مختلف را به نمایش درآورده و با وام گرفتن آبی لاجوردی آسمان، زیبایی محصور کننده‌ای را رقم زده که در نوع خود بی‌نظیر است. درواقع این هنر زیبای قدیمی ایرانی است که به تزیین فلزات بازمی‌گردد و در نحوه ساخت ظروف میناکاری، رنگهای لعابی بر روی فلزات مختلف و یا بر روی سفال کشیده شده و پس از پخت درون کوره، بر سطح انواع میناکاری می‌چسبند و منظره‌ای چشم‌نواز را خلق می‌کنند. زیبایی و اصالت این هنر از دیرباز، آن را مورد توجه اهالی هنر و هنردوستان قرار داده و تصویری شگرف را به نمایش درآورده؛ این دست‌سازه‌های اصیل، قدمتی بسیار طولانی دارند به‌گونه‌ای که تاریخ‌شناسان معتقدند نشانه‌هایی از وجود آن‌ها در دوره هخامنشی روئیت شده است. درواقع در پاسخ به این سوال که میناکاری چیست؟ باید گفت که این هنر در دوره‌های گذشته رونق بسیار زیادی داشته و مورد توجه قرار می‌گرفته تا به امروز که نشانه‌ای از فرهنگ غنی مردم ایران زمین شده و چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کند!
کاربرد میناکاری چیست؟
میناکاری کاربردهای بسیار زیادی دارد و عموما افراد برای زیبایی بخشیدن به گوشه گوشه منزل خویش از این طرح‌ونقش دلفریب بهره می‌برند. این زیبایی بر روی ظروف مختلفی اعم از انواع گلدان، بشقاب، زیورآلات، ساخت جواهر و حتی ساخت صحن و ایوان‌های حرم ائمه (ع) و مساجد کاربرد دارد. دوراقع نمی‌توان به شکل دقیق گفت که کاربرد میناکاری چیست؟ چراکه این هنر اصیل و جذاب قادر است در هر زمینه‌ای کارایی داشته باشد و تنها به ذوق و هنر سازنده آن برمی‌گردد که چه استفاده‌ای از این صنعت کاربردی داشته باشد. البته لازم است تا در ابتدا انواع میناکاری را شناخت تا امکان استفاده از آن در سایر امور از جمله ساخت بناهای میناکاری شده، وجود داشته باشد و فرد بتواند با نحوه ساخت ظروف میناکاری آشنایی پیدا کند.
انواع میناکاری
میناکاری انواع مختلفی دارد و هر یک به شکلی دارای زیبایی منحصربه‌فرد و جذاب هستند؛ درواقع هنرمندان در دوره‌های مختلف با طراحی سبک جدیدی از میناکاری، این طرح و نقش‌های زیبا را رونق بخشیده‌اند. تنها با دیدن این ظرافت و زیبایی است که خواهید فهمید میناکاری چیست؟
از جمله انواع این هنر میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
مینای نقاشی
یکی از انواع میناکاری که محبوبیت بسیار بالایی دارد و ظرافت آن چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند، میناکاری نقاشی است. در این فرایند ظرف مورد نظر درون لعاب رفته و سپس در کوره قرار می‌گیرند؛ در ادامه هنرمند با استفاده از قلمو و سایر ابزار مورد نیاز، طرح‌های دلنشینی را با ظرافت هرچه تمام‌تر بر روی آن نقش می‌دهند و طرحی خیره‌کننده را می‌سازند.
مینای مرصع
مینای مرصع در زمره جذاب‌ترین صنایع دستی قرار می‌گیرد چراکه با استفاده از سنگ‌های درخشان و دلفریب ساخته می‌شود و جلوه‌ای فوق‌العاده بر بدنه سرد مس می‌بخشد. در نحوه ساخت ظروف میناکاری مرصع، سنگ‌های زیبا که می‌تواند از جمله سنگ‌های گران‌بها مانند یاقوت باشد، بر روی مس کارگذاری شده و مینای مرصع را خلق می‌کنند.
مینای برجسته
ترکیب خلاقانه ظرف قلم‌زنی شده با هنر میناکاری، مینای برجسته را به عرصه وجود درآورده که زیبایی بی‌حد و اندازه‌ای دارد. این مورد از صنایع دستی با استفاده از ظروف قلم‌زنی ساخته می‌شوند تا سطح یک‌دستی نداشته و حالت پرفراز و نشیبی به دست آورند که کوجب خواهد شد تا زیبایی آن‌ها دوچندان شود و به مردم جهان ثابت کند که هنر میناکاری چیست؟
مینای شکری
در فرایند ساخت مینا شکری باید چند مرتبه ظرف درون کوره قرار گرفته و لعاب آن پخته شود، هرچند که در سایر موارد نیز استفاده از کوره وجود دارد اما این هنر نیازمند دفعات بیشتری از پخت در میان شعله‌های آتش است و به همین سبب طرحی نو ساخته و زیبایی بی‌اندازه‌ای را خلق می‌کند. طرح مینای شکری بسیار خاص و جذاب است و با چشم‌نوازی بیش از حد خود می‌تواند زینت‌بخش منازل افراد باشد.
انواع لعاب در میناکاری
برای آنکه دقیق‌تر بدانید میناکاری چیست و چرا آثار فاخر هنری در این زمینه رنگ و جلای خاصی دارند، باید به فرآیند لعاب‌کاری اشاره کرد. در این مرحله از ساخت انواع ظروف یا حتی زیورآلات میناکاری از ترکیب مواد خاصی چون اکسیدهای فلزی و پودرهای معدنی استفاده می‌شود. این مواد روی محصول زده‌شده و بعد داخل کوره فرستاده می‌شود تا بعد از پخت محصول جلا و براقیت خاص و چشمگیری داشته باشد. انواع لعاب در میناکاری با روش‌های زیر انجام می‌شود:
- لعاب‌کاری با دوغ‌آب:در این روش از مواد گفته‌شده یک دوغ آب تهیه می‌شود و بعد محصول به‌صورت کامل داخل لعاب فرو برده می‌شود تا به شکل یکنواخت تمام سطح آن پوشانده شود.
- لعاب‌کاری با پیستوله: بدون شک پیستوله‌های بزرگ را برای رنگ کردن در یا دیوار دیده‌اید. در این نوع لعاب‌کاری هم از پیستوله‌های خاص برای پاشیدن لعاب به‌صورت افشانه روی محصول میناکاری استفاده می‌شود.
- لعاب‌کاری به‌صورت دستی: یکی از روش‌های دقیق و دستی زدن لعاب توسط هنرمندان این عرصه روی محصولات میناکاری با وسواس و دقت بسیار بالاست.
- لعاب‌کاری با کمک نیروی گریز از مرکز:در این روش لعاب‌کاری از چرخش و نیروی گریز از مرکز برای پخش یکنواخت لعاب روی محصولات میناکاری استفاده می‌شود.
نحوه ساخت ظروف میناکاری
عموما در نحوه ساخت ظروف میناکاری، یک فرایند یک‌سان طی می‌شود و سطح ابتدایی انواع میناکاری که ممکن است فلز مانند نقره، طلا، ومس باشد، در ابتدا با یک لایه لعاب پوشانده شده و درون کوره قرار می‌گیرد تا پخته شود. در ادامه طراحی‌های مورد نظر و پروسه رنگ کردن ظروف آغاز شده و با استفاده از قلم‌های باریک، یکی از طرح‌های پرکاربرد در میناکاری اعم از گل و مرغ، مرصع، شعر و آیه و...بر روی آن کشیده می‌شود. پس از این مرحله فرایند رنگ‌آمیزی ظروف آغاز شده و تمامی طرح‌ها و حاشیه‌ها با رنگ زیبا منقش می‌شوند؛ در انتها نیز ظرف میناکاری، پخته شده و تمیز می‌شود تا به دست مشتری برسد.
در هر صورت اگر تمایل دارید که بدانید فرایند ساخت ظروف میناکاری چیست؟ با پروسه ساخت این ظروف آشنا شوید:
- آماده‌سازی و تمیز کردن سطح ظرف مورد نظر برای لعاب‌کاری
- ایجاد لعاب اولیه
- طراحی نقوش مختلف بر روی آن
- رنگ‌آمیزی طرح‌ها
- پخت ظرف درون کوره
- فرایند تمیز کردن و آماده‌سازی ظروف برای فروش
ابزارهای لازم برای میناکاری چیست؟
ابزارهای لازم برای میناکاری را میتوان در دو دسته ابزار اصلی و جانبی تقسیم کرد که هر یک برای خلق یک اثر زیبا و چشم‌نواز ضروری و لازم هستند. اگر دوست دارید بدانید ابزار اصلی و فرعی لازم برای میناکاری چیست به موارد زیر دقت داشته باشید:
ابزارهای اصلی میناکاری
- ورق فلزی: ورق فلزی که اغلب از جنس مس است، سطح پایه و مهم‌ترین ابزار لازم برای میناکاری محسوب می‌شود.
- کاغذ کپی: از کاغذ کپی برای انتقال طرح روی ورق فلزی استفاده می‌شود؛ البته بسیاری از استادکارها در این زمینه به کاغذ کپی برای طرح زدن نیاز ندارند.
- ابزارهای برش و فرم دهی:ابزارهای برش و فرم دهی در هنر میناکاری شامل مواردی چون اره کمانی، چکش، قیچی فلزبر و سندان هستند. اگر برایتان سؤال پیش‌آمده که کاربرد این ابزار در میناکاری چیست، باید گفت که برای برش و در گام بعدی برای ایجاد طرح و فرم دلخواه روی ورق فلزی استفاده می‌شوند.
- ابزارهای رنگ‌آمیزی: دیگر ابزار اصلی در این هنر شامل قلم، کاردک، قلم‌مو می‌شود که از آن‌ها برای زدن رنگ بر روی ورق فلزی پایه کاربرد دارند. همچنین باید اشاره کرد که از رنگهای پودری گیاهی، معدنی یا فلزی ترکیب‌شده با محلول بس هم برای رنگ‌آمیزی استفاده می‌شود.
- ابزار لعاب‌کاری و کوره: همان‌طور که در بخش قبل نیز اشاره شد بسته به روش و نوع لعاب‌کاری از مواد و ابزارهایی چون قلم‌مو، پیستوله و ... برای زدن لعاب استفاده می‌شود. بعد از آن هم آثار میناکاری برای پخت به داخل کوره فرستاده می‌شوند.
ابزارهای فرعی در هنر میناکاری
حال که می‌دانید ابزار اصلی میناکاری چیست، باید به این نکته اشاره کرد که برخی ابزار فرعی و جانبی نیز در این هنر استفاده می‌شود، از جمله:
- در کنار اره کمانی که برای برش‌های اصلی استفاده می‌شود، اره مویی نیز جزو ابزار جانبی این هنر فاخر است و برای برش‌های ریز و دقیق‌تر کاربرد دارد.
- دیگر وسایل جانبی شامل مواردی چون انبر می‌شود که برای حمل و قرار دادن ظروف در کوره کاربرد دارد. همچنین یک سه پایه نیاز است که داخل کوره قرار گرفته و ظرف را برای پخت روی آن می‌گذارند.
- ابزار ایمنی برای هنرمند فعال در این زمینه چون دستکش، لباس و نقاب مخصوص نیز ضروری است تا سلامت وی به‌خصوص هنگام استفاده از کوره یا برش و چکش‌کاری به خطر نیفتد.
- ابزار فرعی دیگری که میتوان نام برد شامل مواردی چون برس فایبرگلاس برای تمیز کردن سطح کار، هاون برای مخلوط کردن رنگ‌ها، مشعل دستی برای حرارت دادن رنگ‌ها و ... می‌شود.
بهترین روش نگهداری آثار میناکاری
بسیاری بدون آنکه بدانند بهترین روش نگهداری آثار میناکاری چیست، از این دست محصولات سرسری استفاده و نگهداری می‌کنند. این کار به‌مرور‌زمان باعث آسیب جدی به چنین آثار ارزشمندی می‌شود. برای همین توجه به نکات زیر برای نگهداری از آثار میناکاری به بهترین شکل بسیار ضروری و مهم است:
فراهم کردن شرایط مناسب برای نگهداری آثار میناکاری
آثار میناکاری به دلیل ویژگی‌های خاص، رنگ‌ها و مواد به‌کاررفته در تولیدشان، نیازمند مراقبتی ویژه هستند. این آثار هنری در برابر عوامل محیطی مانند رطوبت، گرما، ضربه و مواد شیمیایی آسیب‌پذیر هستند. اگر در نگهداری آن‌ها دقت کافی نشود، ممکن است با تغییر رنگ، ترک‌های سطحی یا حتی محو شدن نقش‌ونگارهای ظریف آن مواجه شوید. با رعایت اصول نگهداری صحیح، میتوان از این آثار ارزشمند سال‌ها بدون افت کیفیت نگهداری کرد و آن‌ها را به‌عنوان میراثی هنری برای نسل‌های آینده به یادگار گذاشت. برای نگهداری از این آثار توجه به سه فاکتور زیر ضرورت دارد:
- دمای محیط: آثار میناکاری نسبت به نوسانات دمایی بسیار حساس‌اند. تغییرات ناگهانی دما می‌تواند منجر به ایجاد ترک‌های ریز بر سطح اثر شود. به همین دلیل، این آثار باید در فضایی با دمای یکنواخت و معتدل نگهداری شوند؛ نه بیش‌ازحد گرم و نه بسیار سرد.
- میزان رطوبت:اگر برایتان سؤال شده دلیل کدر شدن میناکاری چیست، به این نکته دقت داشته باشید که رطوبت بالا باعث کدر شدن سطح براق و تخریب تدریجی رنگ‌ها می‌شود. بهترین شرایط نگهداری، محیطی خشک و به دور از رطوبت است. توصیه می‌شود از قرار دادن این آثار در فضاهای مرطوب مانند آشپزخانه، حمام یا انباری مرطوب خودداری شود.
- تابش نور مستقیم خورشید: تابش مستقیم نور خورشید موجب کم‌رنگ شدن، تغییر رنگ یا حتی آسیب دیدن طرح‌ها و لعاب آثار میناکاری می‌شود. بهتر است این آثار در محیطی دور از نور مستقیم خورشید و گرمای ناشی از آن قرار بگیرند.
آگاهی از روش‌های صحیح تمیز کردن آثار میناکاری
تماس با آلاینده‌های محیطی هم از دیگر دلایل مهم آسیب به آثار میناکاری است. برای همین توصیه می‌شود که به نکات زیر برای تمیز نگه‌داشتن آن‌ها توجه داشته باشید:
گردگیری منظم با پارچه نرم: برای تمیز نگه‌داشتن سطح چنین آثار ارزشمندی، استفاده از یک پارچه نرم و خشک کفایت می‌کند. این کار مانع تجمع گردوغبار و ایجاد لکه‌های سطحی می‌شود.
شست‌وشوی محدود و با‌احتیاط:در صورت نیاز به شست‌وشو، تنها از مقدار اندکی آب ولرم و یک اسکاچ نرم و لطیف استفاده کنید. البته تولیدات میناکاری زاوش به دلیل پخت در کوره قابل شستشو هستند، اما بهتر است از مواد شوینده قوی یا شیمیایی، اسیدی و سیم ظرف‌شویی برای شستشو استفاده نکنید؛ چرا که ممکن است به رنگ و لعاب آن آسیب برسانند.
توجه به اصول درست حملونقل و جابجایی آثار میناکاری
اگر دوست دارید بدانید راز حفظ ظاهر نو و بهترین روش نگهداری میناکاری چیست، فقط شستشو مهم نیست و باید به اصول درست حملونقل و جابجایی آثار میناکاری توجه داشت.
بسته‌بندی ایمن:برای جلوگیری از آسیب در حین جابجایی و اسباب‌کشی، آثار میناکاری باید در بسته‌بندی‌های مقاوم و ایمن قرار گیرند. استفاده از فوم، پلاستیک‌های حباب‌دار، پارچه‌های نرم یا ضربه‌گیر، ایمنی لازم برای جابجایی چنین آثاری را فراهم می‌کند.
جلوگیری از ضربه و تماس با اشیای سخت: آثار میناکاری در برابر ضربه بسیار آسیب‌پذیر است؛ بنابراین هنگام حملونقل، از تماس اثر با اشیای سخت یا افتادن آن باید جلوگیری شود تا احتمال ترک‌خوردگی یا لب‌پر شدن به حداقل برسد.
توصیه‌هایی تکمیلی برای نگهداری بلندمدت
خرید از یک مجموعه تولیدکننده آثار باکیفیت به شما کمک می‌کند تا محصولی با ماندگاری بالا خریداری کنید. تولیدات مجموعه زاوش به دلیل روند تولید و پخت خاص به شما از ماندگاری بالایی حتی برای استفاده روزمره برخوردارند. بااین‌حال اگر قصد نگهداری آثار میناکاری در بلندمدت را دارید، رعایت نکات زیر ضروری است:
- استفاده از ویترین یا محفظه شیشه‌ای باعث محافظت در برابر گردوغبار و تماس فیزیکی می‌شود و طول عمر آثار میناکاری را افزایش می‌دهد.
- همچنین توجه به جزییات ظاهری و بررسی دوره‌ای اثر می‌تواند از بروز آسیب‌های احتمالی جلوگیری کند.
برای حفاظت بهتر از آثار ارزشمند میناکاری، مشورت با متخصصان این حوزه بسیار سودمند است. کارشناسان فروش زاوش نیز اطلاعات لازم در این زمینه را به شما عزیزان ارائه می‌دهند.
بیشتر بخوانید:
مطالب مرتبط
