میناسازی (میناکاری) هنر فلز و آتش و رنگ
یکی از صنایع دستی پرطرفدار ایران و بخصوص شهر اصفهان مینای نقاشی نام دارد . میناسازی عبارتست از نقاشی و تزیین فلزات مختلف از قبیل طلا و نقره و مس با رنگ های لعابدار مخصوص که در درجات بسیار زیاد حرارت پخته می شوند و ثابت می گردند. از هنر میناسازی یا میناکاری تعاریف مختلفی شده است که یکی از بهترین های آن را میتوان به فرهنگ فارسی استاد معین ارجاع داد که مینا سازی را بدین صورت تعریف کرده اند : (( مینا ماده ایست از لعاب و شیشه ای حاجب ماورا یا شفاف که آن را روی کاشی و فلزات برای حفظ نقش و نگار به کار می برند و ترکیبی است از لاجورد طلا و امثالهم که در کوره می برند و شفاف مثل شیشه ی کبود رنگ بیرون می آید . ))
همچنین در لغت نامه دهخدا نیز ، هنر میناسازی بدین صورت تعریف شده است : ((میناسازی. ( حامص مرکب ) صنعت مینا ساختن. نقاشی و تزیین فلزات مختلف از قبیل طلا و نقره و مس بوسیله رنگهای لعابدار مخصوص که در حرارت بسیار زیاد پخته و ثابت شود. عمل ساختن مینا. || ( اِ مرکب ) محل ساختن مینا. کارگاهی که در آنجا مینا ساخته شود. میناکاری.))
تاریخچه هنر میناسازی
در اینکه کدام کشور مخترع هنر میناسازی بوده است هنوز وحدت نظری حاصل نشده است. با اینحال مولینیه در کتاب ((تاریخ و فن میناسازی)) آورده است که میناهای ساخت بیزانس که در ردیف بهترین میناهای دنیا به شمار می رود از هنر میناسازی ایران الهام گرفته است و بنابر عقیده وی شاید قدیمی ترین مدرک میناسازی موجود دنیا اثر هنرمندان ایران عصر ساسانیان باشد .
همچنین لئو پرونستین و اروین مرگولیس معتقدند که سابقه این هنر در ایران به زمان اشکانیان و ساسانیان می رسد. ولی استفاده از آن در آغاز اسلام تا پیش از حکومت ایلخانان مغول برای ما روشن نیست البته پس از دوران صفویه، اصفهان تقریبا به صورت یک مرکز میناکاری باقی ماند .
میناکاری چیست؟
هنر میناکاری یکی از شگفتی‌های دست انسان است که تقابلی میان عناصر مختلف را به نمایش درآورده و با وام گرفتن آبی لاجوردی آسمان، زیبایی محصور کننده‌ای را رقم زده که در نوع خود بی‌نظیر است. درواقع این هنر زیبای قدیمی ایرانی است که به تزیین فلزات بازمی‌گردد و در نحوه ساخت ظروف میناکاری، رنگهای لعابی بر روی فلزات مختلف و یا بر روی سفال کشیده شده و پس از پخت درون کوره، بر سطح انواع میناکاری می‌چسبند و منظره‌ای چشم‌نواز را خلق می‌کنند. زیبایی و اصالت این هنر از دیرباز، آن را مورد توجه اهالی هنر و هنردوستان قرار داده و تصویری شگرف را به نمایش درآورده؛ این دست‌سازه‌های اصیل، قدمتی بسیار طولانی دارند به‌گونه‌ای که تاریخ‌شناسان معتقدند نشانه‌هایی از وجود آن‌ها در دوره هخامنشی روئیت شده است. درواقع در پاسخ به این سوال که میناکاری چیست؟ باید گفت که این هنر در دوره‌های گذشته رونق بسیار زیادی داشته و مورد توجه قرار می‌گرفته تا به امروز که نشانه‌ای از فرهنگ غنی مردم ایران زمین شده و چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کند!
کاربرد میناکاری چیست؟
میناکاری کاربردهای بسیار زیادی دارد و عموما افراد برای زیبایی بخشیدن به گوشه گوشه منزل خویش از این طرح‌ونقش دلفریب بهره می‌برند. این زیبایی بر روی ظروف مختلفی اعم از انواع گلدان، بشقاب، زیورآلات، ساخت جواهر و حتی ساخت صحن و ایوان‌های حرم ائمه (ع) و مساجد کاربرد دارد. دوراقع نمی‌توان به شکل دقیق گفت که کاربرد میناکاری چیست؟ چراکه این هنر اصیل و جذاب قادر است در هر زمینه‌ای کارایی داشته باشد و تنها به ذوق و هنر سازنده آن برمی‌گردد که چه استفاده‌ای از این صنعت کاربردی داشته باشد. البته لازم است تا در ابتدا انواع میناکاری را شناخت تا امکان استفاده از آن در سایر امور از جمله ساخت بناهای میناکاری شده، وجود داشته باشد و فرد بتواند با نحوه ساخت ظروف میناکاری آشنایی پیدا کند.
انواع میناکاری
میناکاری انواع مختلفی دارد و هر یک به شکلی دارای زیبایی منحصربه‌فرد و جذاب هستند؛ درواقع هنرمندان در دوره‌های مختلف با طراحی سبک جدیدی از میناکاری، این طرح و نقش‌های زیبا را رونق بخشیده‌اند. تنها با دیدن این ظرافت و زیبایی است که خواهید فهمید میناکاری چیست؟
از جمله انواع این هنر میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
مینای نقاشی
یکی از انواع میناکاری که محبوبیت بسیار بالایی دارد و ظرافت آن چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند، میناکاری نقاشی است. در این فرایند ظرف مورد نظر درون لعاب رفته و سپس در کوره قرار می‌گیرند؛ در ادامه هنرمند با استفاده از قلمو و سایر ابزار مورد نیاز، طرح‌های دلنشینی را با ظرافت هرچه تمام‌تر بر روی آن نقش می‌دهند و طرحی خیره‌کننده را می‌سازند.
مینای مرصع
مینای مرصع در زمره جذاب‌ترین صنایع دستی قرار می‌گیرد چراکه با استفاده از سنگ‌های درخشان و دلفریب ساخته می‌شود و جلوه‌ای فوق‌العاده بر بدنه سرد مس می‌بخشد. در نحوه ساخت ظروف میناکاری مرصع، سنگ‌های زیبا که می‌تواند از جمله سنگ‌های گران‌بها مانند یاقوت باشد، بر روی مس کارگذاری شده و مینای مرصع را خلق می‌کنند.
مینای برجسته
ترکیب خلاقانه ظرف قلم‌زنی شده با هنر میناکاری، مینای برجسته را به عرصه وجود درآورده که زیبایی بی‌حد و اندازه‌ای دارد. این مورد از صنایع دستی با استفاده از ظروف قلم‌زنی ساخته می‌شوند تا سطح یک‌دستی نداشته و حالت پرفراز و نشیبی به دست آورند که کوجب خواهد شد تا زیبایی آن‌ها دوچندان شود و به مردم جهان ثابت کند که هنر میناکاری چیست؟
مینای شکری
در فرایند ساخت مینا شکری باید چند مرتبه ظرف درون کوره قرار گرفته و لعاب آن پخته شود، هرچند که در سایر موارد نیز استفاده از کوره وجود دارد اما این هنر نیازمند دفعات بیشتری از پخت در میان شعله‌های آتش است و به همین سبب طرحی نو ساخته و زیبایی بی‌اندازه‌ای را خلق می‌کند. طرح مینای شکری بسیار خاص و جذاب است و با چشم‌نوازی بیش از حد خود می‌تواند زینت‌بخش منازل افراد باشد.
انواع لعاب در میناکاری
در هنر میناکاری، لعاب یکی از مهم‌ترین عناصر و لعاب‌کاری یکی از مهم‌ترین مراحل تولید است. لعاب درواقع مانند یک پوشش روی اثر استفاده می‌شود تا درخشندگی و رنگ زیبایی را به آن بدهد. لعاب‌ها انواع مختلفی دارند و از ترکیب مواد مختلفی چون اکسید آهن، اکسید کبالت، اکسید مس، اکسید کروم و کربنات مس استفاده می‌شود که هر کدام ویژگی‌ها، کاربردها و نتایج متفاوتی ایجاد می‌کنند، از جمله:
- لعاب‌های شفاف: همان‌طور که از نام این مدل لعاب پیداست، سطح زیرین بعد از لعاب‌کاری مشخص بوده و جلوه خاصی برای این آثار پدید می‌آورد.
- لعاب‌های مات: این دسته از لعاب‌ها سطح کار را به‌صورت کامل می‌پوشانند و ظاهری مات برای اثر پدید می‌آورند.
- لعاب‌های نیمه‌مات: به این نوع لعاب‌ها اطلسی هم گفته می‌شود که سطح صاف‌تری نسبت به دسته قبل داشته و راحت‌تر هم تمیز خواهند شد.
علاوه‌بر موارد فوق ممکن است از لعاب‌های متالیک صنعتی که به‌صورت انبوه تولید می‌شوند یا لعاب‌های هنری و دست‌ساز با دقت و ظرافت بالا در تولید هم استفاده شود. روش لعاب‌کاری هم بسته به نوع آثار و ترجیح صنعتگر با پیستون، نیروی گریز از مرکز، فروبردن در ظرف لعاب، ریختن روی اجسام و ... انجام می‌شود.
نحوه ساخت ظروف میناکاری
عموما در نحوه ساخت ظروف میناکاری، یک فرایند یک‌سان طی می‌شود و سطح ابتدایی انواع میناکاری که ممکن است فلز مانند نقره، طلا، ومس باشد، در ابتدا با یک لایه لعاب پوشانده شده و درون کوره قرار می‌گیرد تا پخته شود. در ادامه طراحی‌های مورد نظر و پروسه رنگ کردن ظروف آغاز شده و با استفاده از قلم‌های باریک، یکی از طرح‌های پرکاربرد در میناکاری اعم از گل و مرغ، مرصع، شعر و آیه و...بر روی آن کشیده می‌شود. پس از این مرحله فرایند رنگ‌آمیزی ظروف آغاز شده و تمامی طرح‌ها و حاشیه‌ها با رنگ زیبا منقش می‌شوند؛ در انتها نیز ظرف میناکاری، پخته شده و تمیز می‌شود تا به دست مشتری برسد.
در هر صورت اگر تمایل دارید که بدانید فرایند ساخت ظروف میناکاری چیست؟ با پروسه ساخت این ظروف آشنا شوید:
- آماده‌سازی و تمیز کردن سطح ظرف مورد نظر برای لعاب‌کاری
- ایجاد لعاب اولیه
- طراحی نقوش مختلف بر روی آن
- رنگ‌آمیزی طرح‌ها
- پخت ظرف درون کوره
- فرایند تمیز کردن و آماده‌سازی ظروف برای فروش
ابزارهای لازم برای میناکاری چیست؟
ابزارهای لازم برای میناکاری را میتوان در دو دسته ابزار اصلی و جانبی تقسیم کرد که هر یک برای خلق یک اثر زیبا و چشم‌نواز ضروری و لازم هستند. اگر دوست دارید بدانید ابزار اصلی و جانبی لازم برای میناکاری چیست به موارد زیر دقت داشته باشید:
ابزارهای اصلی میناکاری
- ورق‌های فلزی از جنس مختلف: برای میناکاری اغلب از مس و در مواردی از نقره یا طلا استفاده می‌شود که پایه کار هستند.
- اره کمانی و اره فلز بر: برای برش ورق فلزی به اشکال مختلف چنین اره‌ای نیاز است و در کنار آن برای برش دقیق گاهی از قیچی فلزبر استفاده می‌شود.
- کاغذ کپی: در مواردی برای انتقال طرح موردنظر روی ورق فلزی به کاغذ کپی نیاز هست، البته برخی هنرمندان غریزی و حسی این طرح‌ها را روی فلز ایجاد می‌کنند.
- چکش و سندان: از چنین ابزارهای برای فرم دادن به ورق فلزی یا ایجاد برجستگی و فرورفتگی متناسب با طرح اولیه از آن استفاده می‌کنند.
- گیره: گیره دیگر ابزار کاربردی برای میناکاری است که برای نگه‌داشتن ورق فلزی هنگام برش یا چکش‌کاری استفاده می‌شود.
- انواع قلم‌مو: آثار میناکاری پس از نقش و نقوش ظریف و خاص است که از انواع قلم‌مو با سایزهای مختلف برای کشیدن آن‌ها استفاده می‌شود.
- انواع رنگ میناکاری: در کنار قلم‌مو از رنگهای مختلفی چون رنگهای معدنی، فلزی و رنگهای گیاهی استفاده می‌شود.
- کوره: استفاده از کوره در آخرین مرحله میناسازی ضروری است و برای پخت نهایی و تثبیت رنگ‌ها و لعاب کاربرد دارد.
ابزارهای جانبی برای میناکاری
- انبر و کفگیر: انبر برای بلند کردن ظروف از روی تخته کار و از کفگیر برای قرار دادن کار در کوره
- سنگ چخماق: برای ساییدن سیم‌های فلزی و آماده‌سازی آن‌ها
- برس: برای تمیز کردن و آماده‌سازی سطح کار
- تخته‌کار شیشه‌ای: برای مخلوط کردن رنگ‌ها و آماده‌سازی مواد دیگر
- مشعل: برای ایجاد حرارت
- دستکش و لباس‌های نسوز: برای ایمنی و محافظت
بهترین روش نگهداری آثار میناکاری
بسیاری بدون آنکه بدانند بهترین روش نگهداری آثار میناکاری چیست، از این دست محصولات سرسری استفاده و نگهداری می‌کنند. این کار به‌مرور‌زمان باعث آسیب جدی به چنین آثار ارزشمندی می‌شود. برای همین توجه به نکات زیر برای نگهداری از آثار میناکاری به بهترین شکل بسیار ضروری و مهم است:
فراهم کردن شرایط مناسب برای نگهداری آثار میناکاری
آثار میناکاری به دلیل ویژگی‌های خاص، رنگ‌ها و مواد به‌کاررفته در تولیدشان، نیازمند مراقبتی ویژه هستند. این آثار هنری در برابر عوامل محیطی مانند رطوبت، گرما، ضربه و مواد شیمیایی آسیب‌پذیر هستند. اگر در نگهداری آن‌ها دقت کافی نشود، ممکن است با تغییر رنگ، ترک‌های سطحی یا حتی محو شدن نقش‌ونگارهای ظریف آن مواجه شوید. با رعایت اصول نگهداری صحیح، میتوان از این آثار ارزشمند سال‌ها بدون افت کیفیت نگهداری کرد و آن‌ها را به‌عنوان میراثی هنری برای نسل‌های آینده به یادگار گذاشت. برای نگهداری از این آثار توجه به سه فاکتور زیر ضرورت دارد:
- دمای محیط: آثار میناکاری نسبت به نوسانات دمایی بسیار حساس‌اند. تغییرات ناگهانی دما می‌تواند منجر به ایجاد ترک‌های ریز بر سطح اثر شود. به همین دلیل، این آثار باید در فضایی با دمای یکنواخت و معتدل نگهداری شوند؛ نه بیش‌ازحد گرم و نه بسیار سرد.
- میزان رطوبت:اگر برایتان سؤال شده دلیل کدر شدن میناکاری چیست، به این نکته دقت داشته باشید که رطوبت بالا باعث کدر شدن سطح براق و تخریب تدریجی رنگ‌ها می‌شود. بهترین شرایط نگهداری، محیطی خشک و به دور از رطوبت است. توصیه می‌شود از قرار دادن این آثار در فضاهای مرطوب مانند آشپزخانه، حمام یا انباری مرطوب خودداری شود.
- تابش نور مستقیم خورشید: تابش مستقیم نور خورشید موجب کم‌رنگ شدن، تغییر رنگ یا حتی آسیب دیدن طرح‌ها و لعاب آثار میناکاری می‌شود. بهتر است این آثار در محیطی دور از نور مستقیم خورشید و گرمای ناشی از آن قرار بگیرند.
آگاهی از روش‌های صحیح تمیز کردن آثار میناکاری
تماس با آلاینده‌های محیطی هم از دیگر دلایل مهم آسیب به آثار میناکاری است. برای همین توصیه می‌شود که به نکات زیر برای تمیز نگه‌داشتن آن‌ها توجه داشته باشید:
گردگیری منظم با پارچه نرم: برای تمیز نگه‌داشتن سطح چنین آثار ارزشمندی، استفاده از یک پارچه نرم و خشک کفایت می‌کند. این کار مانع تجمع گردوغبار و ایجاد لکه‌های سطحی می‌شود.
شست‌وشوی محدود و با‌احتیاط:در صورت نیاز به شست‌وشو، تنها از مقدار اندکی آب ولرم و یک اسکاچ نرم و لطیف استفاده کنید. البته تولیدات میناکاری زاوش به دلیل پخت در کوره قابل شستشو هستند، اما بهتر است از مواد شوینده قوی یا شیمیایی، اسیدی و سیم ظرف‌شویی برای شستشو استفاده نکنید؛ چرا که ممکن است به رنگ و لعاب آن آسیب برسانند.
توجه به اصول درست حملونقل و جابجایی آثار میناکاری
اگر دوست دارید بدانید راز حفظ ظاهر نو و بهترین روش نگهداری میناکاری چیست، فقط شستشو مهم نیست و باید به اصول درست حملونقل و جابجایی آثار میناکاری توجه داشت.
بسته‌بندی ایمن:برای جلوگیری از آسیب در حین جابجایی و اسباب‌کشی، آثار میناکاری باید در بسته‌بندی‌های مقاوم و ایمن قرار گیرند. استفاده از فوم، پلاستیک‌های حباب‌دار، پارچه‌های نرم یا ضربه‌گیر، ایمنی لازم برای جابجایی چنین آثاری را فراهم می‌کند.
جلوگیری از ضربه و تماس با اشیای سخت: آثار میناکاری در برابر ضربه بسیار آسیب‌پذیر است؛ بنابراین هنگام حملونقل، از تماس اثر با اشیای سخت یا افتادن آن باید جلوگیری شود تا احتمال ترک‌خوردگی یا لب‌پر شدن به حداقل برسد.
توصیه‌هایی تکمیلی برای نگهداری بلندمدت
خرید از یک مجموعه تولیدکننده آثار باکیفیت به شما کمک می‌کند تا محصولی با ماندگاری بالا خریداری کنید. تولیدات مجموعه زاوش به دلیل روند تولید و پخت خاص به شما از ماندگاری بالایی حتی برای استفاده روزمره برخوردارند. بااین‌حال اگر قصد نگهداری آثار میناکاری در بلندمدت را دارید، رعایت نکات زیر ضروری است:
- استفاده از ویترین یا محفظه شیشه‌ای باعث محافظت در برابر گردوغبار و تماس فیزیکی می‌شود و طول عمر آثار میناکاری را افزایش می‌دهد.
- همچنین توجه به جزییات ظاهری و بررسی دوره‌ای اثر می‌تواند از بروز آسیب‌های احتمالی جلوگیری کند.
برای حفاظت بهتر از آثار ارزشمند میناکاری، مشورت با متخصصان این حوزه بسیار سودمند است. کارشناسان فروش زاوش نیز اطلاعات لازم در این زمینه را به شما عزیزان ارائه می‌دهند.
بیشتر بخوانید:
مطالب مرتبط
